“Βία και θρησκεία: Αιτία ή αποτέλεσμα;” του René Girard

Το σύντομο αυτό βιβλίο του René Girard ασχολείται με τη βία και τη σχέση της με τη θρησκεία, μπορεί δε να θεωρηθεί ως μια εισαγωγή στη σκέψη του συγγραφέα.

Τι είναι αυτό που προκαλεί τη βία;

Γιατί οι άνθρωποι από καταβολής κόσμου αποζητούν τη βία;

Γιατί την εντάσσουν συχνά σε ένα θρησκευτικό πλαίσιο;

Πώς διαλέγουμε τους αποδιοπομπαίους τράγους μας;

Οι θυσιαστικές διαδικασίες των αρχαιότερων αλλά και των σύγχρονων πολιτισμών έχουν τον επιθυμητό στόχο, την ειρήνη; Ή απλώς μιμούμαστε ξανά και ξανά τα σφάλματα των προγόνων μας, χρησιμοποιώντας τα όπως μας βολεύει (π.χ. τη θρησκεία), προκείμενου να δικαιολογήσουμε και να εκλογικεύσουμε τη βία που μας διακατέχει;

Η βία είναι ένστικτο ή καθαρή πρόθεση;

Η βία ως συμπεριφορά είναι απαράδεκτη, και όμως φαίνεται να είναι βασικό θεμέλιο της ανθρώπινης ιστορίας και κάθε πολιτισμού, κάτι που διατρέχει το κάθε τι. Ο Girard επικεντρώνεται πρωτίστως στον ρόλο της βίας στις αρχαίες και βιβλικές θρησκείες, καθώς η θρησκεία είναι συνυφασμένη με το πολιτισμικό γίγνεσθαι του κάθε λαού.

Η βία είναι η αιτία ή το αποτέλεσμα μιας θρησκείας; Η θρησκεία είναι το αίτιο ή το αποτέλεσμα της βίας; Και ο Girard απαντάει στο δύσκολο αυτό ερώτημα πολύ έξυπνα και πολύ ειλικρινά: Μια ερώτηση περί θρησκείας ή πολιτισμού «είναι πρωτίστως μια ερώτηση περί του ανθρώπου» και όχι μια ερώτηση για τη θρησκεία ή τη θυσιαστήρια βία per se, που είναι μια ανθρώπινη δραστηριότητα.

Ο Girard και στα υπόλοιπα βιβλία του εξηγεί τα ενδόμυχα κίνητρα της βίας και ξεκαθαρίζει ότι ο στόχος των αρχαίων θρησκειών, που είχαν «λανθασμένη αντίληψη περί της φύσης του κόσμου», ήταν να εξασφαλίζουν τη  διατήρηση της ειρήνης, πράγμα που εν τέλει δεν είναι και τόσο λανθασμένο.

Η ερώτηση που προκύπτει έμμεσα είναι: Η σημερινή βία σε τι αποσκοπεί; Είναι η αιτία ή το αποτέλεσμα ποίου ανθρώπινου κινήτρου, σκέψης, πρόνοιας, στόχου; Είναι κάτι που έχει να κάνει πραγματικά με τα προβλήματα του σήμερα – και του κάθε σήμερα – ή μήπως είναι απλώς η συνέχεια μιας αρχαϊκής συμπεριφοράς, νοοτροπίας και πιστεύω την οποία:

1. ακόμη κουβαλάμε ενδόμυχα παρ’ όλη τη «λαμπρή εξέλιξη» του λεγόμενου πολιτισμού μας·
2. γνωρίζοντας ότι η ανθρώπινη ιστορία είναι σπαρμένη με βία, χρησιμοποιούμε αυτήν τη «γνώση» ως δικαιολογία για ό,τι αποτρόπαιο κάνουμε, χαρακτηρίζοντας την ορμή και ώση της βίας ως αναπόσπαστο κομμάτι του ανθρώπου, βαφτίζοντας την αναπόφευκτη, ακόμη και απαραίτητη·

Μήπως τελικά μιμούμαστε τυφλά ένα συμπεριφορικό μοτίβο αιώνων δίχως κανέναν στόχο, πέραν των προφανών οικονομικών συμφερόντων; Αυτό, που περιλαμβάνει το 1 και το 2, πρεσβεύει ο Girard στη μιμητική του θεωρία, η οποία αγγίζει τα βάθη της ανθρώπινης συμπεριφοράς: μαθαίνουμε μέσω της μίμησης από τη γέννησή μας και καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής μας, διότι είναι ο ευκολότερος και γρηγορότερος τρόπος μάθησης. Μιμούμαστε υποσυνείδητα, δίχως σκέψη ή λογική. Μήπως, λοιπόν, η βία προέρχεται από τη μίμηση, από λανθασμένη μάθηση και εν τέλει από έλλειψη της συνειδητότητας, που θα πρέπει να γνωρίζει ότι η βία ανακυκλώνει τον εαυτό της σε έναν φαύλο κύκλο, η ισχύς του οποίου αυξάνεται γεωμετρικά και ανεξέλεγκτα;

Τα βιβλία του R. Girard πάνω στη βία είναι εξαιρετικά. Δεν χρειάζεται να συμφωνήσουμε με την οπτική του, χρειάζεται, όμως, να την κοιτάξουμε, ώστε να δούμε πού και πόσο δίκιο  μπορεί να έχει, όχι μόνο στο πολιτισμικό επίπεδο αλλά και στο προσωπικό· τα δύο δεν είναι καθόλου μακριά.

Αυτό το σύντομο βιβλίο (δοκίμιο), μαζί με τη συνέντευξη του συγγραφέα στο τέλος, μπορεί να θεωρηθεί και ως μια εισαγωγή στη σκέψη του συγγραφέα.

Συντάκτης: Μάριαμ Συρεγγέλα,

Influence:

Έχει σπουδάσει ψυχολογία με μεταπτυχιακές σπουδές στο Illinois Institute of Technology (USA) και Surrey University (UK). Έχει μεγαλώσει στην Ελλάδα και στο Ιράν…