Το απωθημένο μέσα από τα μάτια της ψυχανάλυσης

Ο Φρόυντ ασχολήθηκε πολύ με αυτό που στην ψυχανάλυση ονομάζουμε μηχανισμούς άμυνας. Ένας κλασικός μηχανισμός άμυνας, που χρησιμοποιείται για την υπεράσπιση του Εγώ, είναι η απώθηση. 

Η αναζήτηση των αιτιών της ανθρώπινης προσωπικότητας και η μελέτη των διαταραχών, οδήγησε στα τέλη του 18ου αιώνα στην δημιουργία της ψυχαναλυτικής προσέγγισης, που θεμελιώνεται στην φροϋδική σκέψη. 

Ο Φρόυντ, μέσα από τις θεωρίες του, ήθελε να ανακαλύψει το κλειδί για την ερμηνεία του συνόλου των ψυχικών λειτουργιών, προτείνοντας τη χρήση άγνωστων ή παραμελημένων ψυχικών διεργασιών, όπως οι ελεύθεροι συνειρμοί, η ανάλυση ονείρων, οι παραδρομές της γλώσσας, καθώς και υποθέσεις για την ερμηνεία τους, που βασίζονται στα αρχέγονα ένστικτα και πρότυπα της πρώιμης παιδικής ηλικίας του ανθρώπου.

Ακριβώς σε αυτήν την ιδέα έγκειται και η ψυχανάλυση. Συγκεκριμένα, η ψυχανάλυση αναζητά τα βαθύτερα αίτια της έκδηλης συμπεριφοράς του ανθρώπου, ενώ καθοδηγείται από την κατανόηση του παρελθόντος και των γεγονότων του, που επηρεάζουν το παρόν. 

Μελετά τις ασυνείδητες λειτουργίες του ατόμου, προσπαθώντας να φέρει τα τραύματά του στην επιφάνεια, με σκοπό μέσα από την ανάδυσή τους, να τα βιώσει ολοκληρωτικά, ώστε να απαλλαχθεί από αυτά. Η ψυχανάλυση ασχολείται με πράγματα απλά αλλά και σύνθετα.

Ο Φρόυντ ασχολήθηκε πολύ με αυτό που στην ψυχανάλυση ονομάζουμε μηχανισμούς άμυνας. Μηχανισμός άμυνας, είναι μια ασυνείδητη λειτουργία του ανθρώπου, μια στρατηγική που χρησιμοποιείται από το «εγώ» του για να προστατευτεί από το άγχος και τις ψυχικές πιέσεις. Όταν το άγχος, δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά με τις λογικές μεθόδους, τότε το Εγώ, για να χαλαρώσει την ένταση, αναγκάζεται να επινοήσει έμμεσους λογικοφανείς τρόπους αντιμετώπισής του. 

Εντούτοις, όταν οι μηχανισμοί άμυνας χρησιμοποιούνται λανθασμένα, αποκρύπτουν την πραγματικότητα και αποτελούν ανασταλτικούς παράγοντες για την κανονική ανάπτυξη της προσωπικότητας, καθώς και δεσμεύουν την ψυχική ενέργεια. Στο παρόν άρθρο, αναλύεται η λειτουργία της απώθησης, που θεωρείται ο κυριότερος μηχανισμός άμυνας. 

Ας πάρουμε τα πράγματα, όμως, από την αρχή. Ο Φρόυντ, μελετώντας τον ψυχισμό, δημιουργεί το σχήμα συνειδητό-προσυνειδητό-ασυνείδητο, που ονόμασε 1η τοπική θεωρία. Επειδή, όμως, το σχήμα αυτό δεν μπορούσε να επαρκέσει, ο Φρόυντ το τροποποίησε με τα υποσυστήματα : Εκείνο – Εγώ – Υπερεγώ (2η τοπική θεωρία). Σύμφωνα με αυτήν την ψυχοδυναμική θεωρία, η ψυχή αποτελείται από τις ανάγκες αυτών των τριών βαθμίδων, ενώ η ένταση προκύπτει από την μεταξύ τους σύγκρουση και ανισορροπία, που ως εκλυτική αντίδραση προκύπτει το άγχος, το οποίο καθιστά αναγκαία την χρήση αμυντικών μηχανισμών.

Το Εκείνο, αντιπροσωπεύει το ασυνείδητο. Εκεί, ελλοχεύουν όλες οι ενστικτώδεις ενορμήσεις και αρχέγονα στοιχεία του ψυχισμού, που φέρνει ο άνθρωπος μαζί του με την γέννηση, και αποβλέπουν την άμεση ικανοποίησή τους. Είναι οι ανάγκες της επιβίωσής μας, ο τόπος των απωθημένων και η δεξαμενή της ψυχικής ενέργειας.

Το Εγώ, είναι ο μεσολαβητής μεταξύ του Εκείνου και του Υπερεγώ. Αναστέλλει προσωρινά την ικανοποίηση της επιθυμίας, μέχρι να εντοπίσει το κατάλληλο αντικείμενο για την διοχέτευση της συσσωρευμένης ενέργειας. Είναι η συνειδητή πλευρά του ψυχισμού, με ένα μόνο μέρος του ασυνείδητο, και προσπαθεί να εξισορροπήσει τις ανάγκες του Εκείνου, με τον εξωτερικό πραγματικό κόσμο.

Το Υπερεγώ, αφορά στις παραδοσιακές αξίες και ιδανικά της κοινωνίας που μεταδίδονται στον άνθρωπο ως παιδί, από τους γονείς του. Έτσι, οι λειτουργίες του σχετίζονται με την ανακοπή της ικανοποίησης των επιθυμιών που αποδοκιμάζει η κοινωνία. Με την αμφισβήτηση των ενστικτωδών ενορμήσεων, το άτομο αισθάνεται ενοχή και ντροπή, γι’ αυτό και ακολουθεί σύγκρουση μεταξύ Εκείνου και Υπερεγώ, με το Εγώ να προσπαθεί αποδέχεται και τους περιορισμούς του Υπερεγώ, αλλά και την ικανοποίηση των αναγκών του Εκείνου. Το Υπερεγώ, είναι με άλλα λόγια το ηθικό σκέλος της προσωπικότητάς μας.

Ο μηχανισμός, λοιπόν, άμυνας, που χρησιμοποιείται για την υπεράσπιση του Εγώ, είναι η απώθηση. 

Το τραύμα, κατά την πρώιμη παιδική ηλικία, δημιουργεί συγκεντρωμένη ενέργεια που θέλει να εκτονωθεί, διαφορετικά αποτυπώνεται ψυχοσωματικά. Εδράζεται στο ασυνείδητο, και το άτομο δεν έχει επίγνωση γι΄αυτό, μέχρι κάποιο σύμπτωμα να κάνει την εμφάνισή του. 

Η απώθηση, είναι η πύκνωση αυτής της ενορμησιακής ενέργειας, ένα κάλυμμα ενέργειας, που εμποδίζει το πέρασμα του ασυνειδήτου περιεχομένου προς το συνειδητό, για την προστασία του ψυχισμού από τον ενδεχόμενο πόνο που θα προκαλέσει.  Ωστόσο, κάποια απωθημένα στοιχεία, διαπερνούν αυτό το όριο, και εισβάλλουν απότομα στο συνειδητό με μεταμφιεσμένη μορφή (π.χ. όνειρα, παραδρομές της γλώσσας κλπ), και προκαλούν την έκπληξη του ατόμου, καθώς αδυνατεί να αναγνωρίσει αυτήν την ασυνείδητη πηγή. Εμφανίζονται δηλαδή στην συνείδηση, αλλά λόγω του προσωπείου τους, παραμένουν αινιγματικά για το υποκείμενο.

Με τον τρόπο αυτό, συντελείται μια μερική εκφόρτιση της συσσωρευμένης ενέργειας του τραύματος. Αυτές οι μεταμφιεσμένες εξωτερικεύσεις του ασυνειδήτου, καταφέρνουν να εκφορτίσουν ένα μέρος της ενόρμησης. Το άλλο μέρος της, εκείνη που δεν υπερπήδησε την απώθηση, παραμένει εγκλωβισμένη στο ασυνείδητο και τροφοδοτεί συνεχώς την οδυνηρή ένταση.

Ο στόχος της απώθησης, δεν είναι τόσο να αποφύγει την δυσαρέσκεια που κυριαρχεί στο ασυνείδητο, όσο το να αποφύγει τον τεράστιο κίνδυνο που διατρέχει το Εγώ να ικανοποιήσει άμεσα και ολοκληρωτικά την απαίτηση της ενόρμησης. Η άμεση και απόλυτη ικανοποίηση της ενόρμησης, θα κατέστρεφε, λόγω του υπέρμετρου, την ισορροπία του ψυχικού οργάνου του ανθρώπου.

Έτσι, για να διαχειριστεί αυτές τις παρορμήσεις, η ψυχή, τις απωθεί. Είναι ένας μηχανισμός άμυνας, που ως αποτέλεσμα έχει κατά κύριο λόγο συνέπειες βιολογικές, τα ψυχοσωματικά συμπτώματα, όπως τα αποκαλούμε. Η ενέργεια, το άγχος, ο πόνος, οι ασυνείδητες τραυματικές εμπειρίες, στην προσπάθειά τους να αναδυθούν, βρίσκουν σαν δίοδο το σώμα και ξεσπούν εκεί, αφού το Εγώ τις παρεμποδίζει να εμφανιστούν με την πραγματική τους  μορφή. 

Ωστόσο, όσο προστατευτικός είναι ο ρόλος της απώθησης, υπάρχει ο κίνδυνος της υπερβολικής χρησιμοποίησής της. Η υπερβολική χρήση αυτού του μηχανισμού, ενδέχεται, όπως έλεγε ο Φρόυντ, να συναντηθεί στην υστερική προσωπικότητα.

Γι’ αυτόν τον λόγο, κρίνεται σημαντική η θεραπεία του τραύματος, προκειμένου ο αναλυτής να βοηθήσει τον αναλυόμενο να επαναφέρει στη μνήμη του το τραύμα της παιδικής του ηλικίας, ώστε να το διαχειριστεί στα πλαίσια ενός ασφαλούς θεραπευτικού περιβάλλοντος, και να απαλλαχθεί από αυτό με την βοήθεια και καθοδήγηση ενός ειδικού. 

Εάν το τραύμα δεν περάσει στο συνειδητό επίπεδο, θα καραδοκεί επ’ άπειρον στο ασυνείδητο του ψυχισμού του ανθρώπου, και τα απωθημένα στοιχεία θα τον βασανίζουν και θα τον στοιχειώνουν, διαιωνίζοντας έτσι την υπόσταση του ίδιου του τραύματος, κάνοντάς το, ακόμη πιο δυσχερές, άτρωτο και ανθεκτικό.

Συντάκτης: Ιωάννα Φερεντίνου,

Influence:

Αρθρογράφος του flowmagazine.gr.