Τελικά ο έρωτας έχει εξήγηση. Κάθε συναισθηματική του προσέγγιση είναι και ένα βήμα ανάγνωσης μίας νευροεπιστημονικής ανάλυσης. Είναι ενδιαφέρον ωστόσο …
Συναισθήματα, αισθήματα και άλλα… (μέρος 1ο)
Συναισθήματα: μια λέξη που χρησιμοποιούμε χωρίς πολλή σκέψη και συχνά-πυκνά χωρίς να ξέρουμε σε τι ακριβώς αναφερόμαστε. Ποια είναι τελικά η έννοιά της;
Τι ακριβώς εννοούμε λέγοντας “συναίσθημα”; Συν το αίσθημα; Συν την αίσθηση; Συν τι;
Σύμφωνα με τον Γουίλιαμ Τζέιμς, “η ιδιοφυΐα, στην πραγματικότητα, δεν σημαίνει τίποτα περισσότερο από την ικανότητα να βλέπεις με έναν μη συνηθισμένο τρόπο”. Στο κλασικό του πείραμα σκέψης (1884), στο οποίο αναρωτιέται “τι είναι ένα συναίσθημα;”, ο Τζέιμς, πρωτοπόρος ψυχολόγος, προσπάθησε να φανταστεί τι θα απομείνει από το συναίσθημα εάν αφαιρέσουμε τα σωματικά συμπτώματα. δηλαδή τις σωματικές εκδηλώσεις των συναισθημάτων. Τι ή πώς θα ήταν η θλίψη “χωρίς τα δάκρυά της, την ασφυξία της καρδιάς, τον πανικό στο στήθος; Μια α-συναισθηματικά γνωστική επίγνωση ότι ορισμένες συνθήκες είναι αξιοθρήνητες, και τίποτα περισσότερο;”
Το συμπέρασμα του Τζέιμς ήταν ότι “ένα απο-σωματοποιημένο ανθρώπινο συναίσθημα είναι μια μη οντότητα”, ξεκινώντας έτσι έναν αιώνα ερευνών, κατά τη διάρκεια του οποίου τα συναισθήματα έχουν διαμελιστεί και αναλυθεί, έχουν μοντελοποιηθεί σε εργαστήρια, για να προσδιοριστεί το αίτιο και τα αιτιατό, έχουν εμπλακεί χιλιάδες άνθρωποι ως πειραματόζωα και έχουν διατεθεί τεράστια χρηματικά ποσά. Με τι αποτέλεσμα; Κυρίως με γενικές ρήσεις που αφορούν συγκεκριμένους πληθυσμούς κάτω από συγκεκριμένα χωροχρονικά διαστήματα, διότι ο άνθρωπος έχει αποδειχτεί ότι συνιστά ένα ον ρέον ή παρασυρόμενο σαν φύλλο από τον εκάστοτε άστατο άνεμο, δύσκολα κατανοήσιμο και εύκολα χειραγωγήσιμο, γεγονός το όποιο παρουσιάζει μια αντιξοότητα.
“Οι ανθρωπολόγοι αντιμετωπίζουν το συναίσθημα από άλλη οδό. Το πρόβλημα του ορισμού –του τι είναι τα συναισθήματα– φαίνεται διαφορετικό και πιο δύσκολο εάν δούμε τα γεγονότα της πραγματικής ζωής (και όχι του εργαστηρίου) στα οποία η αγάπη, ο θυμός και η θλίψη είναι τόσο ενσωματωμένα, ώστε να είναι αναπόσπαστο έως και αθέατο μέρος της”. Ας προσπαθήσουμε να φανταστούμε ένα συναίσθημα χωρίς το πολιτιστικό και κοινωνικό του πλαίσιο – τον τρόπο εμφάνισης και έκφρασής του, τη μορφή που αυτό αποκτά, το νόημά του. Πόσο εύκολο είναι; Εάν, όπως οι ανθρωπολόγοι, περνάμε χρόνο σε μέρη όπου οι “συναισθηματικές ζωές”, δηλαδή ο τρόπος έκφρασης των συναισθημάτων, είναι αρκετά διαφορετικές, η δυνατότητα ενός τυποποιημένου ορισμού, μιας οικουμενικής συνταγής ή μιας γενικής εικόνας για τον θυμό, τη λύπη ή την αγάπη, υποχωρεί. Η ίδια η κατηγορία των συναισθημάτων αρχίζει να φαίνεται ασταθής.
Ένας απλοϊκός παραλληλισμός είναι το παράδειγμα του κινηματογράφου. Εκεί το συναίσθημα εν πολλοίς δίνεται ή εκφράζεται μέσω της μουσικής που ακούγεται κατά την εξέλιξη της σκηνής. Εάν αφαιρέσουμε τη μουσική, η οποία δεν “φαίνεται” και συχνά δεν την παρατηρούμε ή δεν την ακούμε με συνειδητό τρόπο, οι εικόνες που πηγαινοέρχονται στην οθόνη θα μας φανούν “κενές” από νόημα και συχνά και αστείες, έως και μη κατανοητές.
Εάν επισκεφθούμε χώρες όπου οι πάγοι πλαισιώνουν τα πάντα ή όπου η έρημος καταπίνει τον ορίζοντα ή ακόμα και έναν παλιό οικισμό στο Nias, στο δυτικό άκρο της Ινδονησίας, με ψηλά σπίτια και σιωπηλά, πλακόστρωτα δρομάκια, τότε μπαίνουμε σε έναν διαφορετικό κόσμο, πρακτικά αλλά και συναισθηματικά, καθώς το “έξω” έχει αντίκτυπο στο “μέσα” και τούμπαλιν εσαεί.
Σήμερα, στις δικές μας κοινωνίες, το επικρατέστερο συναίσθημα είναι το άγχος, το κυνήγι του χρόνου, γύρω από το οποίο στρέφεται η ζωή μας σε όλες τις εκφάνσεις της, και ας μην το παραδεχόμαστε – ίσως διότι έχουμε περισσότερο χρόνο από ποτέ. (Λάθος· θα μπορούσαμε μάλλον να έχουμε, όμως δεν το επιλέγουμε, ίσως από φόβο. Τον ελεύθερο χρόνο τον θεωρούμε “άχρηστο” χρόνο, μη παραγωγικό, κενό, και άρα διαθέσιμο για σκέψεις, που δεν επιθυμούμε ιδιαίτερα).
Το κυρίαρχο συναίσθημα στο Nias – για το οποίο μιλούν οι άνθρωποι, αλλά σπάνια το παραδέχονταν ανοιχτά – είναι η “επώδυνη καρδιά”, ένα τοξικό μίγμα μνησικακίας, φθόνου και ζηλοφθονίας. Ένα μεγάλο μέρος της ζωής περιστρέφεται γύρω από αυτό το συναίσθημα, που πιστεύεται ότι παρακινεί τη μαγεία, το σαμποτάζ των καλλιεργειών και τη δηλητηρίαση των λιμνών. Όπως εμείς έχουμε εστιάσει στα σώματά μας ως δείκτες υγείας, οι κάτοικοι Nias εστιάζουν στην καρδιά τους.
Η πρόοδος στις συζητήσεις γίνεται μέσω περιγραφών, στις οποίες οι καρδιές δηλώνονται ως “συμπιεσμένες”, “καμένες”, “εντοπισμένες”, “λευκές”, “σάπιες”, ακόμη και “τριχωτές”. Το συναίσθημα ζωντανεύει την κάθε συναλλαγή. Ικετεύω με αγωνιώδες πρόσωπο και με “σφιγμένη καρδιά”, δείχνω ανοχή (τα χέρια απλώνονται πλατιά), μια “καυτή καρδιά” (χτυπάω τα πόδια μου στο δάπεδο) είναι μια απλή προειδοποίηση και μια “τριχωτή καρδιά” είναι σαν του ζώου που του έχει σηκωθεί η τρίχα μπροστά στον κίνδυνο.
