Εχουμε σκεφτεί ποτέ ότι σκεπτόμαστε λανθασμένα σε έναν μεγάλο βαθμό; Συστηματικά και καθημερινά; Ότι εάν σκεπτόμαστε λάθος, τότε υπάρχουν μεγάλες …
Πώς δεν «σκεπτόμαστε»; Από έναν ψυχολόγο που βραβεύτηκε με Νόμπελ… Οικονομίας (2ο μέρος)
Ο Daniel Kahneman μας εξηγεί πώς λαμβάνουμε αποφάσεις και σε ποια σφάλματα αντίληψης πέφτουμε κατά τη λήψη αποφάσεων, ιδιαίτερα όταν εμπλέκεται ο παράγοντας της αβεβαιότητας.
Το παρόν άρθρο αποτελεί συνέχεια του πρώτου μέρους. Αν το χάσατε, μπορείτε να το δείτε εδώ.
Τι είναι τελικά «καλό» και «κακό»;
Λογικά, εάν δεν έχουμε γνώση του «καλού», είναι αδύνατον να έχουμε γνώση και του «κακού». Άρα το σφάλμα εδώ είναι εύκολο και συγχωρητέο; Ένα λεπτό: Μιλάμε ήδη για την πράξη, προτού δούμε την σκέψη που οδηγεί σε αυτήν. Θεωρητικά, γνωρίζουμε τι είναι καλό και τι κακό: Αν το σκεφτούμε, θα δούμε ότι έχουμε μια γενική ιδέα στο κεφάλι μας, ένα σκόρπιο συνονθύλευμα όσων έχουμε «μάθει» με τον καιρό, το οποίο ανακαλείται και δεν ανατρέπεται, το οποίο είναι συγκεχυμένο, δεν έχει μια συγκεκριμένη εικόνα ή έννοια, πόσο μάλλον λέξεις για να εκφραστεί. Άρα, κατ’ αρχάς, η σκέψη μας είναι αβέβαιη, ακόμα και με την έννοια του σχετικού, καθώς η λέξη «σκέψη» ενέχει μια συγκεκριμένη κατάσταση πραγμάτων και μια συγκεκριμένη νοητική διαδικασία προς επίλυσή της.
Αβέβαιη σκέψη
«Οι άνθρωποι εκτιμούν την πιθανότητα αβέβαιων γεγονότων βασιζόμενοι στις γενικές αρχές μιας ικανότητας προς επίλυση προβλημάτων, αλλά χωρίς ιδιαίτερη κρίση, οι οποίες μειώνουν την πολυπλοκότητα και τις αξιολογήσεις των πιθανοτήτων. Με αυτόν τον τρόπο ο άνθρωπος περνά σε απλούστερες λειτουργίες κρίσης». Ένα καλό παράδειγμα είναι ο «συναισθηματικός» τρόπος που αντιμετωπίζουμε την επιλογή αριθμού στο Λόττο: «Εδώ και καιρό δεν βγήκε το 2, άρα είναι σειρά του να βγει τώρα», χωρίς να σκεφτόμαστε ότι οι πιθανότητες είναι 50-50 κάθε φορά που παίζουμε, ή «το κερδοφόρο λαχείο είναι το 672310087». Εμείς έχουμε το 672310088 και λέμε: «Το πιστεύεις; Δεν κέρδισα για ένα νούμερο!». Γιατί το κάνουμε αυτό; Αφενός είναι πολύ πιο ευχάριστη αυτή η όψη, η οποία μας δίνει την ψευδαίσθηση κάποιου ελέγχου, αφετέρου δεν σκεπτόμαστε ορθά-ίσως λόγω του πρώτου. Ίσως.
Τα σφάλματα της αβέβαιης σκέψης
Μια αβέβαιη σκέψη, θα έχει ως αποτέλεσμα μια αβέβαιη πράξη, δηλαδή μια πράξη που δεν ανταποκρίνεται ορθά στην πρόκληση/πρόβλημα προς επίλυση μπροστά της. Ωραία, ο άνθρωπος, όμως, έτσι είναι (φράση αντίστοιχη με εκείνη την περίφημη ρήση: «εγώ έτσι είμαι, έτσι σκέφτομαι, έτσι πράττω», και υπονοείται: «αν σ’ αρέσει»!). Και έτσι, τόσο απλά, υψώνονται τα τείχη του παραλογισμού και της παραίτησης, με τον χρόνο, καθώς ο παραλογισμός οδηγεί μόνο σε αδιέξοδα. Η λογική, που είναι μια εν δυνάμει ικανότητα του ανθρώπου, λέει κάτι άλλο: το συναίσθημα είναι απαραίτητο στον άνθρωπο διότι χωρίς αυτό, όπως έχει αποδειχτεί, δεν μπορεί να πάρει σωστές αποφάσεις, με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο ένα ρομπότ με τεχνητή νοημοσύνη δεν είναι δυνατόν να λειτουργήσει αυτόνομα. Καθώς η λογική δεν μπορεί μόνη της να βγάλει σωστές αποφάσεις, άλλο τόσο δεν μπορεί και το συναίσθημα. Τώρα, είναι ένα μυστήριο γιατί αντιλαμβανόμαστε το πρώτο και όχι το δεύτερο. Μήπως επειδή αυτό μας βολεύει;
Πώς παίρνουμε αποφάσεις;
«Στην καθημερινή ζωή, όταν οι άνθρωποι δεν μπορούν να πάρουν αποφάσεις με συστηματικό και λογικό τρόπο σε καταστάσεις αβεβαιότητας, καταφεύγουν σε άλλες λύσεις που δεν βασίζονται σε αντικειμενικά δεδομένα, όπως το να περιμένουν να πλουτίσουν αποκλειστικά από το λαχείο ή το καζίνο ή να ξεμπλέξουν τα αισθηματικά τους μέσα από την αστρολογία», ή το τι μας λένε οι γύρω μας, η τηλεόραση, το κουτσομπολιό και άλλες πηγές από τις οποίες αντλούμε αυτό που ονομάζουμε «γνώσεις» συγκεχυμένα και κατ’ επιλογήν.
Είναι γνώσεις; Ή είναι πληροφορίες ακατέργαστες, άτακτες, διάχυτες μέσα μας, αλλά –πολύ σημαντικό όπως φαίνεται –γενικώς κοινωνικά αποδεκτές; Μία από τις γνωστότερες επιστημονικές μελέτες είναι το «Πείραμα ελεύθερης βούλησης» που διεξήχθη από τον Benjamin Libet και τους συναδέλφους του το 1983. Ο Libet ζήτησε από τους εθελοντές να χτυπήσουν ελαφρά τα δάχτυλά τους κατά βούληση επιλέγοντας τη στιγμή κάθε δράσης. Το ηλεκτροεγκεφαλογράφημα κατέγραψε ένα ηλεκτρικό δυναμικό “αρκετές εκατοντάδες χιλιοστά του δευτερολέπτου” πριν οι άνθρωποι αναφέρουν μια συνειδητή απόφαση εκτέλεσης του χτυπήματος των δακτύλων τους.
Οι συνέπειες της αβέβαιης σκέψης
Άρα η απόφαση έχει ήδη ληφθεί εν αγνοία μας, κάπου μέσα μας. Κατόπιν φτιάχνουμε μια δική μας εκδοχή του τι συμβαίνει, που είναι εντελώς ασυνεπής με την πραγματικότητα, μια υποκειμενική εικόνα, και βάση αυτής παίρνουμε αποφάσεις. Τελικά, τι ακριβώς είμαστε: έρμαια των συναισθημάτων μας και έρμαια των καταστάσεων που κινούνται γύρω μας; Τα συναισθήματά μας λειτουργούν ως πληροφορία για το πώς είναι τα πράγματα, μια θέαση την οποία εκλαμβάνουμε ως πραγματικότητα ώστε να σκεφτούμε και να δράσουμε; Λίγη σκέψη θα μας δείξει ότι αυτό είναι χειρότερο από το ένστικτο των ζώων, το οποίο λειτουργεί προστατευτικά. Εμείς πώς λειτουργούμε;
Συμπέρασμα
Όλα τα παραπάνω ισχύουν σε περιστάσεις βεβαιότητας -αν δεχθούμε ότι η καθημερινότητα ενέχει κάποιον βαθμό βεβαιότητας: «Είμαι βέβαιος ότι έχασα το λαχείο για ένα μόνο νούμερο». Σήμερα, που αυτή η βεβαιότητα έχει χαθεί, πώς σκεπτόμαστε; Και πώς, μετά από τόση «σκέψη», λειτουργούμε; Πώς αποφασίζουμε; Πώς βλέπουμε τους εαυτούς μας, μιας και είμαστε τα αποτελέσματα των αποφάσεών μας;
