Πλάτωνος Πολιτεία
Ο Πλάτων, γιος του Αρίστωνα και της Περικτιόνης, γεννήθηκε στην Αθήνα το 427 π.Χ. και πέθανε σε ηλικία 80-81 ετών, δηλαδή περίπου το 348 π.Χ. Το πραγματικό του όνομα ήταν Αριστοκλής, το όνομα του παππού του. Όνομα αριστοκρατικό, όπως άλλωστε ταίριαζε στην οικογένεια του Αρίστωνα. Τόσο ο πατέρας του Πλάτωνα όσο και η μητέρα του προέρχονταν από παλαιές οικογένειες της Αθήνας. Ο θείος της Περικτιόνης ο Κριτίας και ο αδελφός της ο Χαρμίδης υπήρξαν δύο από τους Τριάκοντα Τυράννους. Είχε άλλα τρία αδέρφια τον Γλαύκωνα, τον Αδείμαντο και την Ποτώνη. Αυτή η αριστοκρατική καταγωγή θα παίξει αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του και της βιοθεωρίας του, καθώς έγινε φορέας και εκφραστής των αντιλήψεων της αθηναϊκής αριστοκρατίας.
Επιδράσεις που δέχτηκε
Παιδί πλούσιας και αρχοντικής οικογένειας ανατράφηκε και μορφώθηκε με μεγάλη προσοχή και επιμέλεια. Οι αρχαίοι βιογράφοι διασώσανε τα ονόματα των δασκάλων του. Ο γραμματιστής Διόνυσος του δίδαξε τα πρώτα γράμματα, ανάγνωση και γραφή, ο Αρίστωνας ο Αργείος ήταν δάσκαλός του στη γυμναστική και ο Δράκων δάσκαλός του στη μουσική. Επίσης, μυήθηκε στη φιλοσοφία από τον ηρακλειτικό φιλόσοφο Κρατύλο και τον Ερμογένη, που δίδασκε τη φιλοσοφία του Παρμενίδη. Ο Πλάτωνας λοιπόν στη μελέτη του αισθητού κόσμου υιοθέτησε τις απόψεις του Ηρακλείτου (544-484 π.Χ.), στη μελέτη του νοητού αυτές του Παρμενίδη (540-470π.Χ.) και στην πολιτική ακολούθησε τον Σωκράτη (468-399 π.Χ.). Συγκεκριμένα θεωρεί ότι τα υλικά πράγματα μεταβάλλονται, φθείρονται και χάνονται, παραμένουν όμως αιώνια τα πρότυπά τους, οι ιδέες τους. Η πορεία προς την παρακμή είναι δυνατόν να αναχαιτιστεί, αρκεί η εξουσία να περιέλθει σε φιλοσόφους και η νομοθεσία να παραμείνει σταθερή. Η άριστη Πολιτεία βρίσκεται στον ουρανό και είναι αυτή που περιγράφει στην Πολιτεία του. Οπωσδήποτε, η ιδεώδης Πολιτεία υπάρχει και αφού υπάρχει το πρότυπο, είναι δυνατόν να μεταρρυθμιστούν και οι νόμοι, ώστε η κοινωνία να επανέλθει στην ακμή της.
Στα είκοσί του χρόνια το 407 περίπου, όταν τελείωσε τις στρατιωτικές υποχρεώσεις του, συνάντησε τον Σωκράτη. Εδώ χρονολογείται και η αποφασιστική στροφή του Πλάτωνα προς τη φιλοσοφία. Ο Πλάτωνας ήταν εντυπωσιασμένος από την επιμονή του Σωκράτη να τοποθετεί την έρευνα πάνω από τη θεωρία και την αναζήτηση της κατανόησης πριν από φιλόδοξες θέσεις. Ο καλύτερος τρόπος για να σταθμίσουμε το σεβασμό του Πλάτωνα για το δάσκαλό του είναι το γεγονός ότι στους περισσότερους διαλόγους που έγραψε, ο Σωκράτης υπήρξε το κύριο πρόσωπο, το οποίο επέλεξε να παρουσιάζει ως τη μορφή του φιλοσόφου που αναζητά την αλήθεια.
Ιστορικές συνθήκες
Ο Πλάτωνας γεννήθηκε σε μία εποχή οριακή για την Ελλάδα, κάπου στην τρίτη χρονιά του Πελοποννησιακού πολέμου και στο πρώτο έτος μετά το θάνατο του Περικλή. Ο Πελοποννησιακός πόλεμος, που ξεκίνησε το 431 π.Χ., εξάντλησε την Ελλάδα και την οδήγησε σε παρακμή. Η χώρα ωστόσο ξαναμπήκε σε εμφυλίους πολέμους, που κράτησαν σχεδόν όλο το πρώτο μισό του 4ου αιώνα. Όλη λοιπόν τη ζωή του Πλάτωνα την κάλυψαν οι εμφύλιοι πόλεμοι. Αυτή η κατάσταση τον είχε θλίψει ιδιαίτερα και τον επηρέασε σε μεγάλο βαθμό, ώστε ως πολιτικός φιλόσοφος θα αναπτύξει μία πολιτική θεωρία, που θα αποκλείει τις εμφύλιες διαμάχες και γενικά ό, τι φθείρει την πολιτική κοινότητα. Έτσι, γι’ αυτόν η δημοκρατία δε θα μπορούσε να είναι το κατάλληλο πολίτευμα για την πραγμάτωση των αξιών, που είχε πλέον διαμορφώσει. Παράλληλα, η Ελλάδα με τους μακρούς εμφυλίους πολέμους έφτασε οριστικά στην παρακμή. Ο πόλεμος αφάνισε περιουσίες και ανθρώπους και έκανε όπως κάνει πάντα τους πολλούς φτωχότερους και τους λίγους πλουσιότερους, όπου οι τελευταίοι είχαν πλέον στην κατοχή τους αγροτική περιουσία. Επιτακτική λοιπόν ήταν η ανάγκη για κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, τις οποίες όμως η άρχουσα τάξη εμπόδιζε με κάθε τρόπο, γιατί θα περιοριζόταν τα πλούτη της και γενικά οποιαδήποτε μεταβολή θα έβλαπτε τα συμφέροντά της. Ο Πλάτωνας ζει κι αυτός έντονα το κοινωνικό πρόβλημα της Ελλάδας, αλλά ο ίδιος ανήκει στην υψηλή αριστοκρατία της Αθήνας. Οι απόψεις του για την αντιμετώπιση της κοινωνικής κρίσης θα είναι απόψεις της τάξης στην οποία ανήκει και την οποία εκφράζει.
Έναρξη φιλοσοφικής δράσης
Η εκτέλεση του Σωκράτη έκανε τον Πλάτωνα να παραιτηθεί από την αρχική του πρόθεση να σταδιοδρομήσει στην ενεργό πολιτική ζωή. Όσο έβλεπε το πώς κυβερνιόταν οι πολιτείες και ποιοι ήταν οι άνθρωποι που τις κυβερνούσαν και τους νόμους και τα πολιτικά ήθη που επικρατούσαν, κι όσο περνούσαν τα χρόνια και ωρίμαζε, τόσο πιο δύσκολο έβλεπε το έργο του πολιτικού – την ορθή διακυβέρνηση. Αυτό που άξιζε να κάνει ήταν να επιδοθεί στην «ορθή φιλοσοφία» και αυτήν να επαινεί, γιατί μόνο κάτω από το δικό της φως μπορεί κανείς να διακρίνει την «αληθινή δικαιοσύνη» τόσο στο δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό βίο. Είχε καταλήξει στο συμπέρασμα πως τα δεινά των ανθρώπων θα λήξουν όταν η φιλοσοφία και η πολιτική θα ενωθούν στο πρόσωπο των φιλοσόφων – κυβερνητών ή όταν οι πολιτικοί ηγέτες μπορέσουν να γίνουν αληθινοί φιλόσοφοι.
Ίδρυση της Ακαδημίας
Μετά το πρώτο του ταξίδι ιδρύει το 387 π.Χ. στον κήπο του ήρωα Ακάδημου, τη σχολή του που ονομάστηκε Ακαδημία. Σκοπός της ήταν να διαμορφώσει πολιτικούς ικανούς να κυβερνήσουν τις πόλεις σύμφωνα με τις επιταγές του ορθού λόγου. Οι μαθητές του ήταν κυρίως γιοι τυράννων ή πολιτικών ηγετών της αριστοκρατίας. Δεν αποκλείεται ο τρόπος διδασκαλίας και το εκπαιδευτικό πρόγραμμα της Ακαδημίας να έχουν κάποια σχέση με το εκπαιδευτικό πρόγραμμα, που εκθέτει ο Πλάτωνας στην Πολιτεία του. Εκεί δίδαξε ως το θάνατό του. Ωστόσο, η λειτουργία της διήρκησε χίλια χρόνια και έγινε λιγότερο πολιτική.
Συνολική θεώρηση της πολιτικής σκέψης του Πλάτωνα μέσα από το έργο του Πολιτεία
Πλατωνική Πολιτεία
Η «Πολιτεία» ή περί Δικαίου του Πλάτωνα (από τις εκδόσεις Πόλις) γράφτηκε λίγα χρόνια πριν το δεύτερο ταξίδι του στη Σικελία, γύρω στο 374 π.Χ. Ήταν το πολιτικό του μανιφέστο, όπως πολλοί ιστορικοί της φιλοσοφίας χαρακτήρισαν αυτό του το έργο. Πάνω απ’ όλα ήταν η έκφραση της αισιοδοξίας του ότι στις Συρακούσες της Σικελίας με τη βοήθεια του Δίωνα θα μπορούσε να γίνει πράξη ο οραματισμός της Δίκαιης Πολιτείας, όπου θα κυβερνούν οι φιλόσοφοι-βασιλείς. Μελετά λοιπόν τη γένεση και την εξέλιξη του πολιτικού βίου, τα διάφορα πολιτεύματα καθώς και τα αίτια παρακμής των κοινωνιών και των κρατών και εισηγείται τη θεωρία του «περί δικαιοσύνης», όπου με την εφαρμογή της θα ήταν δυνατόν όπως πίστευε να επαναφέρει την κοινωνική και πολιτική ζωή στην ακμή. Η Πολιτεία περιλαμβάνει 10 βιβλία και στο καθένα από αυτά ο Πλάτωνας κατορθώνει να μας δώσει σταδιακά το σχεδίασμα της Ιδανικής Πολιτείας του.
Παραλληλισμός ψυχής και πολιτείας
Η Πολιτεία είναι μία προσπάθεια ορισμού της δικαιοσύνης. Ο Σωκράτης εμφανίζεται να αναζητά τη δικαιοσύνη καταρχάς μέσα στην πόλη, επειδή πιστεύει ότι είναι ευκολότερο να διακρίνει κανείς τις δίκαιες σχέσεις ανάμεσα στα διαφορετικά λειτουργικά μέρη μιας οργανωμένης συλλογικότητας από το να δει κανείς με τι μοιάζει η δικαιοσύνη μέσα στην ανθρώπινη ψυχή του κάθε ατόμου. Ό, τι ισχύει για την ψυχή την ατομική, ισχύει και για τη μεγάλη την ψυχή, που είναι η πολιτεία. Η σκέψη αυτή του παραλληλισμού της ανθρώπινης ενότητας και της πολιτειακής ενότητας είναι η πρωταρχική σκέψη της Πλατωνικής Πολιτειολογίας.
Τριμερής διαίρεση της ψυχής
Οι δυνάμεις της ψυχής είναι τρεις και είναι διαφορετικές μεταξύ τους: Το λογιστικόν. Είναι το μέρος της ψυχής που έχει τη δύναμη να εξετάζει και να αποφασίζει για το καλό ή για το κακό του σώματος και της ψυχής. Εξαρτάται από την Ιδέα του Αγαθού, κυβερνά και άρχει τα άλλα μέρη της ψυχής έχοντας σύμμαχο το θυμικό. Το θυμοειδές. Είναι η συναισθηματική λειτουργία της ψυχής, είναι τα συναισθήματα ηδονής και χαράς, αλλά και πόνου και λύπης. Είναι δοσμένο ολόκληρο για κυριαρχία, καλή φήμη και νίκη και γι’ αυτό ονομάζεται και φιλόνικο και φιλόδοξο. Επιπλέον, είναι φυσικός σύμμαχος του λογιστικού και παραμένει πιστό, εκτός κι αν διαφθαρεί από το επιθυμητικόν. Η αρετή του είναι η «ανδρεία». Το επιθυμητικόν. Είναι το μεγαλύτερο μέρος της ψυχής και περιλαμβάνει τις επιθυμίες και τα πάθη της ψυχής. Είναι αυτό με βάση το οποίο συνειδητοποιούμε κυρίως τις ανάγκες του σώματος και είναι η λειτουργία που θέλει να αποκτήσει το αντικείμενό της εδώ και τώρα. Είναι φιλοχρήματον και φιλοκερδές και αντιτίθεται στο λογιστικό και στο θυμοειδές και αγωνίζεται να τα υποδουλώσει. Αρετή του είναι η «σωφροσύνη». Η διαίρεση της ψυχής σε λογιστικό, θυμοειδές και επιθυμητικό της επιτρέπει να είναι δίκαιη. Και είναι δίκαιη όταν το κάθε μέρος της επιτελεί τη λειτουργία που του είναι οικεία και όταν ασχολείται με δικά του πράγματα.
Γένεση δίκαιης πολιτείας
Βασικός σκοπός της πόλης είναι να είναι δίκαιοι οι πολίτες και γι’ αυτό ο Πλάτωνας δίνει μεγάλη σημασία στη μέριμνα της ψυχής με την αγωγή και την παιδεία. Συλλαμβάνει τη δομή της ψυχής σύμφωνα με μία ιεραρχική-εξουσιαστική αντίληψη, αφού το λογιστικό κατέχει την κυρίαρχη θέση, όπου με τη βοήθεια του θυμοειδούς ελέγχει το επιθυμητικό. Οι τρεις αυτές λειτουργίες είναι αντίστοιχες στο χαρακτήρα και τις εκδηλώσεις των τριών κοινωνικών τάξεων. Στο λογιστικό αντιστοιχεί η τάξη των αρχόντων, στο θυμοειδές η τάξη των φυλάκων και στο επιθυμητικό η τάξη των δημιουργών. Τόσο στην ψυχή όσο και στην πολιτεία επικρατεί φυσική ανισότητα. Στην πολιτεία, οι φιλόσοφοι είναι προορισμένοι να κυβερνούν από τη φύση τους και στην ψυχή, το λογιστικό άρχει το θυμοειδές και το επιθυμητικό.
Η συγκέντρωση των ανθρώπων στις πόλεις οδηγεί στον καταμερισμό της εργασίας και στη συνέχεια στην εξειδίκευση, αφού: «…δε γεννιόμαστε πολύ όμοιοι ο ένας με τον άλλο, αλλά διαφέρουμε ως προς τις φυσικές μας κλίσεις: ο ένας είναι φτιαγμένος γι’ αυτή τη δουλειά, ο άλλος για την άλλη… και τότε αποδίδει κανείς καλύτερα… όταν ένας άνθρωπος καταπιάνεται στον κατάλληλο καιρό με ένα έργο, το οποίο ανταποκρίνεται στη φυσική κλίση του, χωρίς ο ίδιος να απασχολείται με οτιδήποτε άλλο». Με τον καταμερισμό της εργασίας οδηγούμαστε σε ένα «κράτος» ανισότητας, επειδή οι άνθρωποι κατά τον Πλάτωνα γεννιούνται με διαφορετικά φυσικά χαρίσματα. Αυτή την ταξική θεωρία θα τη δικαιολογήσει με το μύθο για τα ανθρώπινα γένη.
Ο μύθος των μετάλλων
Η ίδια η φύση χωρίζει τους ανθρώπους σε τρεις κοινωνικές κατηγορίες: τους άρχοντες, τους φύλακες και τους δημιουργούς. Ο Πλάτωνας μεθοδεύει αυτήν την ταξική θεωρία με το μύθο των μετάλλων. Ο μύθος των μετάλλων είναι ένα ευγενικό ψέμα και ο φιλόσοφος το παραθέτει, για να πειστούν πρώτα οι άρχοντες και οι φύλακες και μετά τα υπόλοιπα στρώματα της κοινωνίας. Οι άρχοντες είναι φτιαγμένοι από χρυσό, οι φύλακες από ασήμι και οι δημιουργοί είναι κατασκευασμένοι από χαλκό και γι’ αυτό είναι προορισμένοι να δουλεύουν. Αρμοδιότητα των αρχόντων αποτελεί η παρατήρηση του μείγματος των μετάλλων, που υπάρχει στο χαρακτήρα όλων και αν σε περίπτωση κάποιος απόγονός τους έχει μέσα του χαλκό, ενώ είναι στην τάξη των φυλάκων δεν πρέπει να διστάσουν στο να τον υποβιβάσουν στην τάξη των δημιουργών.
Άρχοντες. Οι άρχοντες αντιστοιχούν στο λογιστικό μέρος της ψυχής και είναι η τάξη εκείνη που αποτελείται από λίγους. Αυτοί είναι απαλλαγμένοι από κάθε άλλη εργασία καθώς πρωταρχικό μέλημά τους είναι να κυβερνούν και να λαμβάνουν αποφάσεις προς όφελος του συνόλου χάρη στη σοφία που διαθέτουν και την οποία αποκτούν όταν γνωρίσουν την ιδέα της δικαιοσύνης. Ακόμη, πρέπει να διαφυλάττουν την ελευθερία της πόλης με το ήθος και το προσωπικό τους παράδειγμα, κάτι που θα προκαλεί πειθαρχία στις άλλες τάξεις
Φύλακες. Οι φύλακες αντιστοιχούν στο θυμοειδές και είναι η τάξη που έχει την ευθύνη της εξωτερικής τάξης και της προστασίας της πόλης από εξωτερικούς κινδύνους και σε καιρό ειρήνης ασκεί παρεμφερή διοικητικά και αστυνομικά καθήκοντα, χωρίς αυθαιρεσίες. Στην πολιτεία αυτή η δύναμη είναι απαραίτητη, γιατί καταπολεμά τις αντίθετες στο νόμο ροπές και επιβάλλει τις επιταγές των αρχόντων. Γι’ αυτήν την τάξη προβλέπεται: «…σωστή παιδεία… προκειμένου να διαθέτουν εκείνο που περισσότερο από οτιδήποτε άλλο θα τους κάνει να φέρονται ήπια και αναμεταξύ τους και σ’ αυτούς τους οποίους θα προστατεύουν…» Η σταθερότητα του ήθους και του χαρακτήρα τους είναι απαραίτητη και είναι προϊόν εκπαίδευσης. Οι δύο αυτές τάξεις, κυβερνητών και υπερασπιστών αποτελούν μία φυσική elite.
Δημιουργοί. Οι δημιουργοί αντιστοιχούν στο επιθυμητικό και οι χαρακτήρες τους κυβερνώνται από σωματικές ορέξεις, αλλά πειθαρχούν χάρη στους φύλακες. Είναι η τάξη που περιλαμβάνει τη συντριπτική πλειοψηφία: τους εργάτες, τους γεωργούς, εμπόρους, βιοτέχνες και μισθωτούς. Αποστολή τους είναι να παράγουν υλικά αγαθά για τον εαυτό τους και την υπόλοιπη κοινωνία. Επίσης, έχουν προσωπική ιδιοκτησία και οικογένεια, δεν έχουν όμως πολιτικά δικαιώματα και δεν επιθυμούν την εξουσία, καθώς δε φοβούνται πλέον μήπως τους αδικήσουν αυτοί που κυβερνούν.
Έκαστος τα εαυτού πράττειν
Ορίζει τη δικαιοσύνη ως «οικειοπραγία», ως υποχρέωση του κάθε πολίτη να ασχολείται αποκλειστικά με ένα έργο που προσιδιάζει στην τάξη του και για το οποίο είναι γεννημένος από τη φύση του, και να μην πολυπραγμονεί, δηλαδή να κάνει τη δουλειά της κοινωνικής του τάξης και να μην ανακατεύεται με ασχολίες που ανήκουν σε πολίτες άλλων κοινωνικών τάξεων, αλλιώς σύμφωνα με το χρησμό η πόλη θα καταστραφεί. Αφού λοιπόν εντοπίσανε ποιος είναι ο δίκαιος άνθρωπος και η δίκαιη πόλη και ποιο πράγμα μέσα σ’ αυτά είναι η δικαιοσύνη θα εξετάσουνε κατόπιν, την αδικία. Η αδικία στην ψυχή είναι ένα είδος πολυπραγμοσύνης και ανάμιξης των τριών δυνάμεων σε δουλειές που δεν αρμόζουν στη φύση τους, είναι η επανάσταση ενός μέρους της ψυχής εναντίον του συνόλου της με στόχο να πάρει την εξουσία. Αδικία και καταστροφή αποτελεί το να κινούνται οι πολίτες από μία τάξη σε άλλη, καθώς καταστρέφεται η αυστηρή ταξική διάκριση.
Δικαιοσύνη και Ισότητα
Ο Πλάτωνας στην πραγματικότητα αρνείται την ιδέα της ισότητας στις σχέσεις πολιτών και κράτους, καθώς καταστρέφει την πόλη, ενώ η ανισότητα τη σώζει. Το μοντέλο που προτείνει είναι ιεραρχικό κατά το οποίο κάθε κοινωνική τάξη πρέπει να πράττει τα εαυτού.
Ο φιλόσοφος στην προσπάθειά του να πείσει ότι το κράτος που ιδρύει είναι δίκαιο στρέφεται κατά της δημοκρατίας όπου σκόπιμα διαστρεβλώνει την πραγματικότητά της για να την επικρίνει. Η άποψη του Πλάτωνα για τη δημοκρατία και για τον δημοκράτη είναι μία «τερατώδης γελοιογραφία» της δημοκρατίας της Αθήνας του 4ου αιώνα π.Χ. όπου κατά την εποχή του έμοιαζε ελάχιστα με την αποκρουστική εικόνα που μας έδωσε ο ίδιος και επιπλέον, ήταν εξαιρετικά σταθερή και δεν έδειχνε καμία τάση να εξελιχθεί σε τυραννίδα, τάση την οποία ο φιλόσοφος παρουσιάζει ως τυπικό γνώρισμα της δημοκρατίας. Άλλωστε, η κοινωνική του προέλευση τον ωθούσε να απορρίψει ένα καθεστώς, θεμελιωμένο στη γενική ισότητα όλων, των καλών και των κακών, των πλούσιων και των φτωχών καθώς θεωρεί ότι η δημοκρατία: «…είναι ένα ευχάριστο πολίτευμα, άναρχο και παρδαλό που αντιμετωπίζει τους πάντες με ένα είδος ισότητας, ίσους και μη ίσους». Ο Πλάτωνας θεωρούσε ότι από αυτόν τον ταξικό χαρακτήρα της αθηναϊκής δημοκρατίας απέρρεε η αδικία και η αναρχία, ενώ οι νόμοι των προγόνων καταπατούνταν.
Γι’ αυτόν η κρίση ήταν ανίατη, καθώς δε θα μπορούσε ποτέ η κρίση του απαίδευτου πλήθους να καθορίσει το δίκαιο και το άδικο και γι’ αυτό το λόγο απορρίπτει τη δημοκρατία. Για εκείνον η πολιτική εξουσία πρέπει να περιέλθει σε φιλόσοφο. Μόνο ο φιλόσοφος είναι ένας πολιτικός, όπου σ’ αυτόν και μόνο πρέπει να εμπιστευτούν τη διοίκηση της πόλεως, την οποία θα μοιράζεται με λίγους εκλεκτούς άνδρες, τους φύλακες.
