Ελ Γκρέκο: Ο αλληγορικός « Μύθος» στο μουσείο El Prado

Εκτός από τις θρησκευτικές παραγγελίες και τα πορτρέτα ευγενών και κληρικών, ο Δομίνικος Θεοτοκόπουλος εμβάθυνε σε ένα άλλο καλλιτεχνικό είδος, αυτό των «έργων που συνομιλούν με τον εαυτό τους», όπως το έθεσε ο Fernando Marias.

Σε αυτό το νέο καλλιτεχνικό μονοπάτι, ο Ελ Γκρέκο, πειραματιζόμενος με τα όρια της εικαστικής του δεινότητας φιλοτεχνεί το έργο «Μύθος» (Τολέδο, 1580), έργο που αγγίζει τα όρια μιας αινιγματικής αλληγορίας και το οποίο μπορεί ενδεχομένως να θεωρηθεί ως μια χειρονομία ελευθερίας της έκφρασης, ως απόδραση από τις έως τότε, επιβαλλόμενες από τους Ιταλούς μαικήνες, καλλιτεχνικές φόρμες.

Ο «Μύθος» του Ελ Γκρέκο

Σε σκούρο φόντο, τοποθετούνται τρεις μορφές, η στάση των οποίων δίνει την εντύπωση ότι σχηματίζουν έναν ατελή κύκλο. Στο κέντρο, ένας νεαρός άνδρας, που απεικονίζεται μετωπικά, κρατώντας στο αριστερό του χέρι ένα αναμμένο κάρβουνο, προσπαθεί να ανάψει το κερί που συγκρατείται ανάμεσα στον αντίχειρα, τον δείκτη και τoν μέσo του δεξιού του χεριού, ενώ το κάτω μέρος του προσώπου του φωτίζεται από τη λάμψη της φλόγας του κάρβουνου. Από τη ζωγραφική απόδοση του στόματος, των ρουθουνιών και των ζυγωματικών του όσο και από τις σκιές που δημιουργούνται από τη χρήση της τεχνικής chiaroscuro γίνεται εμφανής η προσπάθεια που καταβάλλει για να σβήσει τη φλόγα.

Στα δεξιά του, ένας γενειοφόρος άνδρας σε προφίλ, ντυμένος στα κίτρινα και φορώντας κόκκινο καπέλο, χαμογελάει πλατιά καθώς γέρνει το κεφάλι του προς το εκτυφλωτικό φως που εκπέμπεται από τη φλόγα του κάρβουνου. Τέλος, η σύνθεση κλείνει στα αριστερά με τη μορφή ενός πιθήκου που, προσηλωμένος και μαγεμένος, ατενίζει τη φλόγα και εν τέλει ενσωματώνεται στην ομάδα.

Το αίνιγμα πίσω από τη ζωγραφική σύνθεση

Η εν λόγω σύνθεση αποτελεί εξέλιξη του νατουραλιστικού πίνακα του ζωγράφου με τίτλο «Νεαρό αγόρι φυσάει ένα αναμμένο δαυλί», που φιλοτεχνήθηκε το 1570 στη Ρώμη για χάρη του προστάτη και συλλέκτη του, Alessandro Farnese. Η εικονογραφία του πίνακα μπορεί να θεωρηθεί ως διπλός δανεισμός τόσο από τη λογοτεχνική όσο και από τη ζωγραφική παράδοση.

Αφενός πιθανολογείται ότι η αναφορά ενός χαμένου έργου αρχαίου καλλιτέχνη, του Αντιφίλου, από τον Πλίνιο τον Πρεσβύτερο στο έργο του «Φυσική Ιστορία», αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τον καλλιτέχνη όσον αφορά τη θεματική επιλογή του πίνακα, οδηγώντας τον στη δημιουργία μιας σύνθεσης που θα εξήρε την προτίμηση του μαικήνα του στα κλασικά πρότυπα.

Αφετέρου, η αναβίωση αυτού του θέματος στους πίνακες «Εσωτερικό ενός νοικοκυριού» ή «Οι κλώστες» του Jacopo Bassano, Βενετού καλλιτέχνη και συγχρόνου του El Greco, εντείνει την ασάφεια γύρω από την προέλευση της συγκεκριμένης εικονογραφικής επιλογής. Σε κάθε περίπτωση, θα πρέπει να επισημανθεί ότι δεν πρόκειται επουδενί για παθητικό δανεισμό, αλλά αντιθέτως για μια καλλιτεχνική εξέλιξη, σχεδόν επαναστατική, που αναδεικνύει την ιδιοφυΐα του Κρητικού ζωγράφου.

Πιο συγκεκριμένα, η οικιακή σκηνή που καταλαμβάνει την αριστερή γωνία του πίνακα του Bassano, ως μέρος μιας ευρύτερης αφήγησης, στους πίνακες του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου μετατρέπεται σε κύριο επεισόδιο. Eν αντιθέσει με τους πίνακες του Bassano, η κεντρική φιγούρα του νεαρού αγοριού απεικονίζεται μετωπικά και η οπτική θέασης μετατίθεται στην αντίθετη γωνία, μειώνοντας την απόσταση μεταξύ των απεικονιζομένων μορφών και του θεατή, προσκαλώντας με αυτόν τον τρόπο τον τελευταίο να γίνει κοινωνός των όσων διαδραματίζονται στον πίνακα.

Ερμηνείες

Κατ’ αρχάς, θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι ο Ελ Γκρέκο δημιούργησε συνολικά τρεις εκδοχές του πίνακα, οι οποίες εκτίθενται σήμερα στο Εθνικό Μουσείο Prado και στις συλλογές Harewood και Εδιμβούργου αντίστοιχα. Εξετάζοντας αυτές τις τρεις εκδοχές, είναι σαφές ότι η εκδοχή του Prado διαφέρει σημαντικά από τις άλλες δύο –το μικρό μέγεθος της εκδοχής, η έλλειψη φινέτσας στην επεξεργασία της κεντρικής μορφής και η ματ εντύπωση που δίνει η χρήση του chiaroscuro– γεγονός που μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι αποτελεί μια σπουδή του καλλιτέχνη κι όχι ένα ολοκληρωμένο έργο που του είχε παραγγελθεί.

Είναι ένας πίνακας αποτελούμενος από σύμβολα που εντείνουν την αλληγορία που οραματίστηκε ο ζωγράφος, η οποία ωστόσο παραμένει άγνωστη μέχρι σήμερα. Θεωρείται πιθανό η σκηνή αυτή να κρύβει ένα διδακτικό μήνυμα που καταδικάζει το ασήμαντο και ανόητο συναίσθημα της επιθυμίας, εάν αποδεχθούμε τον παραλληλισμό μεταξύ ζωγραφικών συμβόλων και συναισθημάτων ∙ η φλόγα και το κόκκινο χρώμα του καπέλου μπορεί να παραπέμπουν στην ερωτική επιθυμία, ενώ το κίτρινο χρώμα μπορεί να αντανακλά τη ζήλια ή το μίσος.

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το νόημα του πίνακα αποκωδικοποιείται πιθανώς με το άναμμα του κεριού ως αλληγορία της διέγερσης σαρκικών επιθυμιών, με την παρουσία του πιθήκου ως συμβόλου υποδούλωσης στη σαρκική αμαρτία και με τη μεταμόρφωση του αγοριού σε μια φιγούρα διφορούμενου φύλου.

Ο Γκρέκο παρήγαγε πίνακες-πραγματείες μεγάλης καλλιτεχνικής ευγλωττίας οι οποίοι αιχμαλωτίζουν τα βλέμματα και συνομιλούν με τον Άνθρωπο. Οι αναπαραστάσεις του είναι διακριτές, διεισδύουν εμφατικά στον ανθρώπινο ψυχισμό και εμβαθύνουν στη σύνθετη πραγματικότητα της φύσης, προαναγγέλλοντας τη νεωτερικότητα.

Συντάκτης: Ιωάννα Φούσκη,

Influence:

Αρθρογράφος του flowmagazine.gr.