Η αβάσταχτη ανοησία της ύπαρξης

Ένα άρθρο περί της ανοησίας που βασιλεύει στο «έλλογο» ανθρώπινο περιβάλλον και μας κάνει να σηκώνουμε τα «χέρια ψηλά». Είναι όντως «αήττητη» όπως είχε πει ο Άλμπερτ Αϊνστάιν ή μήπως υπάρχουν τρόποι να γλυτώσουμε από τα πλοκάμια της;

«Πόλεμος πάντων μὲν πατήρ ἐστι, πάντων δὲ βασιλεύς…» κλπ. είπε ο Ηράκλειτος φανερά απηυδισμένος, κλείνοντας σε μια πρόταση όλο τον κόσμο, δείχνοντάς μας τον χειρότερο εαυτό μας. Προς χάριν του άρθρου αυτήν την εξήγηση του «εαυτού» θα ακολουθήσω: Μιλάμε για εκείνον τον εαυτό στον οποίο βασιλέυει η κακότητα, η εχθρότητα, η εκδικητικότητα και άλλα τέτοια, τα οποία θεωρητικά απεχθανόμαστε, μαζί με την μικρότητα, την βλακεία και την ανοησία, αλλά στα οποία «δραστηριοποιούμεθα» σχεδόν μανιωδώς.

Η ανωριμότητα στοιχειώνει ενήλικες συμπεριφορές

Για παράδειγμα δεν μας φτάνουν οι καταστροφές, οι άμαχοι, οι πρόσφυγες, οι σκοτωμένοι διχως λόγο, τα παιδιά που περνούν τα σύνορα μόνα τους, οι ηλικιωμένοι που μένουν αναγκαστικά καθηλωμένοι ως επόμενοι στόχοι και όλη αυτή η φρίκη των ειδήσεων που στην ουσία είναι σκετη προπαγάνδα, είτε εξ ανατολών είτε εκ δυσμών, υπάρχουν κι οι ανοησίες που πρωτοστατούν ως σταγόνες λαδιού σε φωτιά! Οι Ρώσοι αθλητές δεν είναι πλεον δεκτοί σε κάποια Δυτικά κράτη, άλλοι αθλητές δεν είναι δεκτοί  στην Ρωσία, ο διευθυντής ορχήστρας της Μόσχας παρετήθηκε διότι του ζητησαν να πάρει θέση σχετικά με τον πόλεμο και αρνήθηκε και άλλα πολλά, ενώ συγχρόνως τα Ρωσικά κανάλια ειδήσεων ξάφνου έχουν εξαφανιστεί απο παντού. «Το κουβαδάκι σου και σε άλλη παραλία!», θυμίζουν αυτές οι συμπεριφορές. Τα παιδιά μας, όταν φέρονται έτσι, τα μαλώνουμε, με περηφάνια κιόλας που τα μεγαλώνουμε σωστά, εμείς όμως, ως ενήλικες επιτρέπεται να φερόμαστε έτσι…διότι… δεν είμαστε παιδιά; Οχι, φερόμαστε έτσι διότι πολύ συχνά «..πάντων μεν πατήρ..» η ανοησία εστί.

Ανοησία εστί…. ζήτημα σοβαρό και φιλοσοφικό

Τι είναι όμως η ανοησία; Είναι ένα σχεδόν φιλοσοφικό ερώτημα, εφάμιλλο του «τι είναι η ελευθερία;» ή του «τι είναι η καλοσύνη;». Γιατι γελάτε; Είναι πιο σοβαρά αυτά τα ερωτήματα; Εάν δεν υπήρχε ανοησία, μήπως θα υπήρχε χώρος να αναπτυχθεί περισσότερη καλοσύνη κι αρα περισσότερη ελευθερια; Το ερώτημα έχει τεθεί αιώνες τώρα, έχει χυθεί μελάνι κι έχουν ταλαιπωρηθεί μυαλά προς εύρεσιν απάντησης, αλλά κανείς δεν εχει καταφέρει να δώσει εναν τελικό ορισμό. Γεγονός είναι πως η ανοησία είναι λίγο φευγάτη, οχι πάντα άμεσα αναγνωρίσιμη, ξεφυτρώνει εκεί που δεν την περιμένεις, αναπάντεχα εντελως και καταστροφικά – για όλους. Μυστηριωδώς την αναγνωρίζουμε πολύ εύκολα στους άλλους, αλλά πολύ δύσκολα ή και καθόλου σε εμας τους ίδιους. Ομοίως απορούμε όταν οι άλλοι δεν διαπιστώνουν μια καταφανώς-για εμάς- ανόητη συμπεριφορά ενώ δυσφορούμε τρελά όταν η ίδια συμπεριφορά διαπιστώνεται σε εμάς. Η ανοησία είναι κάπως σαν τα ρούχα του βασιλιά: κυκλοφορούμε «γυμνοί» ενω νομίζουμε οτι είμαστε ντυμένοι με την τελευταία λέξη της μόδας, φινετσάτοι και κομψοί. Κι όταν ο κόσμος μειδιά μαζί μας, νομίζουμε ότι μας θαυμάζει… όλοι έχουμε τις ανόητες στιγμές μας.

Ηλιθιότητα-Βλακεία-Ανοησία

Να διαχωρίσουμε εν τάχει την ηλιθιότητα και την βλακεία από την ανοησία. «Η ηλιθιότητα είναι η πνευματική αναπηρία, που οφείλεται σε συγγενή ελαττωματική κατασκευή του εγκεφαλικού φλοιού ή του συνόλου του εγκεφάλου ή σε ασυνήθη υστέρηση παιδείας (παραμονή στη ζωώδη κατάσταση) ή σε σοβαρό μεταγενέστερο ατύχημα…» Η βλακεία, από την άλλη, είναι η ανοησία όταν παρατείνεται και επαναλαμβάνεται κατά συρροήν, σε σημείο που πλέον παγιώνεται ως συμπεριφορά (δικός μου ορισμός).

Το ταλέντο του ανόητου

Ο ανόητος έχει την μοναδική  ικανότητα να περιπλέκει και να αποδιοργανώνει τα πάντα και τον εαυτό του μαζί. Ποτέ δεν απλοποιεί, ταξινομεί ή οργανώνει με κάποια λογική, συνήθως μονο με συναισθηματική σκέψη. Από την άλλη οι ανόητοι έχουν ένα ξεχωριστό οργανωτικό ταλέντο: να οργανώνονται οι ίδιοι και να συνιστούν κλίκες. Αυτό να το προσέξετε, διότι είναι πιο επικίνδυνο απ’ όσο νομίζουμε – εάν νομίζουμε ότι η ανοησία είναι ακίνδυνη. Κι ακριβώς επειδή μπορεί να το νομίζουμε,  η συνομοταξία των ανόητων γίνεται ακόμη πιο επικίνδυνη, ειδικά καθώς καταφέρνουν να αναπτύσσουν ισχυρά  «αντισώματα» κατά της λογικής και της ευφυΐας. 

Ξεδιαλύνοντας το κουβάρι της ανοησίας

Εν ολίγοις, η ανοησία είναι ένα πολύπλοκο, περίπλοκο και αμφιλεγόμενο θέμα το οποίο υπάρχει επί της γης από την εποχή του Αδάμ. Η αντιμετώπισή της με τον σωστό τρόπο είναι πάντα μια ενδιαφέρουσα πρόκληση αλλά κι ένα εξαντλητικό έργο καθώς δεν έχει βρεθεί ακόμη μια αποτελεσματική αντιμετώπιση. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ο κίνδυνος να προσβληθούν οι άνθρωποι καθώς και η πιθανότητα να παρεξηγηθούν είναι μεγάλος διαβάζοντας ενα τέτοιο άρθρο – ξέρετε δα πώς τείνουμε να τα παίρνουμε όλα προσωπικά, δίχως να είναι τέτοια. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η μελέτη βιβλίων και άρθρων που το εξηγούν και το  ξεδιαλύνουν (κατά το δυνατόν βεβαίως) αυτό το θέμα είναι τόσο σημαντική.

«Οι βασικοί νόμοι της ανθρώπινης ηλιθιότητας»- Carlo Cipolla  

Ο Ιταλός οικονομολόγος Carlo Cipolla  (Κάρλο Κρεμμύδας – εντελώς ανόητο όνομα θα πρέπει να παραδεχτείτε) ήταν ένας από τους κορυφαίους ειδικούς στον τομέα της ανθρώπινης ανοησίας (επομένως και της βλακείας). Το δοκίμιο «Οι βασικοί νόμοι της ανθρώπινης ηλιθιότητας» έχει σημειώσει  απίστευτη επιτυχία και αποτελεί πλέον ορόσημο. Περιέχει μέσα από τους 5 «νόμους» του διδάγματα που δεν έχουν γίνει ακόμη ευρέως κατανοητά, ενώ ενέπνευσε και πολλές άλλες μελέτες και θεωρίες με στόχο την καλύτερη κατανόηση της ανθρώπινης ανοησίας – πράγμα πιθανότατα μη εφικτό με τα μυαλά που κουβαλάμε σήμερα…

Τι  λέει ο κύριος Cipolla, τον οποίον, επί του παρόντος, καταχωρούμε στους μη ανόητους;

Ένα ανόητο άτομο θα σας παρενοχλήσει χωρίς λόγο, χωρίς κανένα όφελος, χωρίς κανένα σχέδιο ή στόχο και στις πιο απίθανες στιγμές και μέρη. Δεν έχουμε κανέναν λογικό τρόπο να ξέρουνε το αν, το πότε και το πώς θα εκτελεστεί αυτή η «επίθεση». Όταν έρχόμαστε αντιμέτωποι με ένα ανόητο άτομο είμαστε εντελώς στο έλεός του.

Ο παραλογισμός της ανοησίας 

Σε έναν κόσμο όπως τον δικό μας όπου το απρόβλεπτο φαίνεται να τον κινεί (δείτε κβαντική φυσική), η δύναμη της ανθρώπινης ανοησίας έγκειται ακριβώς στο εγγενές απρόβλεπτό της, άρα, κατά κάποιον τρόπο μπορούμε να θεωρήσουμε ότι είναι μια αναπόφευκτη ανθρώπινη συμπεριφορά κι επομένως κάπου χρήσιμη; Αυτό όμως σημαίνει ότι οι ευφυείς άνθρωποι θα αιφνιδιάζονται πάντα από τις «επιθέσεις» των ανόητων  ατόμων. Επιπλέον, και ακόμη χειρότερα, δεν υπάρχει καμία πιθανή άμυνα, δεν έχει υπάρξει ποτέ στην  ιστορία. Ποιος  μπορεί να σκεφτεί μια λογική άμυνα όταν η «επίθεση» στερείται κάθε λογικής  πρόθεσης, δομής, διάταξης, υπόθεσης και συμπεράσματος και επιπλέον περιέχει και μια καλή δόση πείσματος;

Μην την υποτιμάτε!

Την ίδια στιγμή, όλοι αποτυγχάνουμε συστηματικά να αναγνωρίσουμε την εγγενώς επιζήμια, καταστροφική και διαβρωτική δύναμη της ανθρώπινης ανοησίας, καθώς και της ικανότητάς της να εξαπλώνεται με την ταχύτητα επιδημίας. Όπως πίστευε ο Cipolla, ο λόγος είναι ότι τείνουμε να αντιδρούμε με αισθήματα εφησυχασμού και περιφρόνησης όταν έρχόμαστε αντιμέτωποι με τη ανοησία – όπως κάνουμε μπροστά σε ενα μικρο κι αρα ακίνδυνο κρύωμα. Αυτό είναι ένα συνηθισμένο λάθος, που εμποδίζει τον εγκέφαλό μας να δημιουργήσει τις απαραίτητες άμυνες. Η «παραγνώριση» της ισχύος της ανθρώπινης βλακείας είναι αυτό που την κάνει ακόμη πιο ισχυρή, που της επιτρέπει να εδραιώνεται με τέτοια ευκολία και κυρίως δίχως να το αντιλαμβανόμαστε προτού να είναι αργά.

Δημόσιος κίνδυνος οι ανόητοι

Έτσι, όπως επισημαίνει κι ο Cipolla, οι ανόητοι επηρεάζουν ολόκληρη την κοινωνία καθώς έχουμε την  τάση να πιστεύουμε ότι ένα ανόητο άτομο κάνει κακό μόνο στον εαυτό του. Συνήθως οι ανόητοι θα προκαλέσουν απώλειες σε άλλους χωρίς να έχουν οι ίδιοι κάποιο αντάλλαγμα,  χωρίς να αποκομίζουν κάποιο όφελος οικονομικό ή άλλης φύσεως, άσχετα με τον εάν πιστεύουν ότι έχουν κάποιο. Έτσι όμως, η κοινωνία στο σύνολό της υποβαθμίζεται. Η πεποίθηση ότι τα ανόητα άτομα μπορούν να βλάψουν μόνο τον εαυτό τους είναι αφελής και..ανόητη. Απ την άλλη, το να τα αγνοούμε δεν αποτελεί λύση. Το να τα αποφεύγουμε δεν τίθεται καν ως επιλογή, καθώς είναι αποδεδειγμένα αδύνατον.

Λύσεις και άμυνες έναντι της ανοησίας

Η επιτυχής αντιμετώπιση λοιπόν είναι σχεδόν αδύνατη. Επομένως, καλύτερα να προσπαθήσουμε να αποφύγουμε ή τουλάχιστον να μειώσουμε την ανόητη συμπεριφορά (αρχίζοντας πάντα από εμάς τους ίδιους, διότι μόνον τη δική μας συμπεριφορά μπορούμε να αλλάξουμε και εάν δεν μπορούμε, τότε ας μην περιμένουμε ότι θα αλλάξουμε των άλλων, διότι η απογοήτευση θα ναι πικρή κι πεποίθηση ανοητότατη. Η επινόηση μιας εφαρμόσιμης λύσης στην κοινωνία για το καλό όλων είναι πολύ περίπλοκη και, εννοείται, κοινωνικά και πολιτικά επικίνδυνη. Το ίδιο συμβαίνει και με την αλήθεια- ισως να υπάρχει κάποια σύνδεση εδώ…

Έτσι, ο μόνος βιώσιμος τρόπος που έχουμε για να αντιμετωπίσουμε την ανθρώπινη ανοησία είναι να συμπεριφερόμαστε ως άτομα ορθολογικά, χάρη στην ενδοσκόπηση και τη συνειδητοποίηση την οποία έχουμε στο οπλοστάσιο μας – και την οποία μεταξύ μας τώρα , δεν πολύ χρησιμοποιούμε κι η οποία, άρα, πέφτει σταδιακά σε αχρηστία και εν τέλει μαντέψτε…αχρηστεύεται πλήρως ως ικανότητα.

Επιστημονική μελέτη εντόπισε 3 πηγές ανοησίας

Στο πλαίσιο αυτό, μια ελκυστική θεωρία προτάθηκε από μια εμπνευσμένη μελέτη που διεξήχθη στο  Ουγγρικό Πανεπιστήμιο Eötvös Loránd. Η έρευνα υπογραμμίζει ότι εάν θέλουμε να αποφύγουμε να βιώνουμε, να υποφέρουμε και να γινόμαστε θύματα της ανθρώπινης ανοησίας, θα πρέπει όλοι μας να προσπαθήσουμε συνειδητά να την αποφύγουμε. Ωραίο αυτό, αλλά πώς; Με το να έχουμε συνείδηση των αιτιών της. Ωραίο κι αυτό, αλλά δύσκολο.  Όπως επισημαίνει η μελέτη, είναι μόνο τρεις οι αιτίες-ευτυχώς! Αλλά μην βιάζεστε να χαρείτε, καθώς καθεμία από αυτές προκαλεί διαφορετικό βαθμό ανοησίας. Ας τις δούμε:

1. Απόσπαση της προσοχής: 1ος βαθμός ανοησίας. Η έλλειψη προσοχής ή η μη διάθεση επαρκών πόρων (που ο ανόητος δεν έχει υπολογίσει) έχει ως αποτέλεσμα την απογοήτευση και τη σπατάλη χρόνου. Τέτοιοι άνθρωποι τείνουν να μην ξοδεύουν τη σωστή ποσότητα ενέργειας και συγκέντρωσης κατά την εκτέλεση των εργασιών τους. Έτσι, συμπεριφέρονται ανόητα επειδή αγωνίζονται να επιτύχουν στόχους τους οποίους δεν έχουν επαρκώς σκεφτεί, προετοιμάσει και άρα εργαστεί για να τους πετύχουν

2. Έλλειψη αυτοελέγχου: 2ος βαθμός ανοησίας. Η έλλειψη αυτοελέγχου είναι χαρακτηριστικό των παρορμητικών ανθρώπων. Η έλλειψη αυτοελέγχου σημαίνει ότι είσαι θύμα των γεγονότων, οτι αφήνεις το συναίσθημα να σε συνεπαίρνει με αποτέλεσμα να ενεργείς παράλογα. Όπως περιγράφεται με σαφήνεια από τον Cipolla, αυτή είναι η πρώτη και κύρια αιτία της ανθρώπινης ανοησίας.

3. Άγνοια και υπερβολική αυτοπεποίθηση: 3ος βαθμός ανοησίας.  Αυτά οδηγούν τους ανθρώπους στο να παίρνουν ρίσκα απερίσκεπτα, ενώ δεν έχουν τις γνώσεις ή τις δεξιότητες που απαιτούνται για να διαχειριστούν και να αντιμετωπίσουν ούτε τις πράξεις τους, ούτε τις πιθανές καταστροφικές συνέπειες. Όπως επεσήμανε ο C. Cipolla, άλλοι πληρώνουν για τα προβλήματα που προκαλούν αυτοί οι άνθρωποι. 

Είναι πολλοί και είναι παντού γύρω μας

Αυτές, κατά τον Ιταλό οικονομολόγο, είναι οι 3 κύριες αιτίες της ανοησίας και κατ΄επέκταση της βλακείας. Σκεφτείτε τώρα αυτοί οι τρείς βαθμοί ανοησίας να συνυπάρχουν σε πραγματικό χρόνο! Είναι καταπληκτικό κι όμως δεν το βλέπουμε – στον εαυτό μας εννοώ. Υπάρχει δε και μία ακόμη παράμετρος πολύ επικίνδυνη. Πάντα και αναπόφευκτα, όλοι υποτιμούμε τον αριθμό των ανόητων ατόμων που κυκλοφορούν. Αντίθετα θεωρούμε ότι υπάρχει ένας επαρκείς αριθμός ευφυών ατόμων, συμπεριλαμβανομένου και του εαυτού μας (!), οι οποίοι θα εξισορροπήσουν τον αριθμό ανόητων. Ποτέ αυτό δεν υπήρξε στην ιστορία , αλλά η ελπίδα και η ανοησία πεθαίνουν πάντα τελευταίες.

Γιατί να ανέβεις το Έβερεστ; «Διότι είναι εκεί!…»

Καλά όλα αυτά, όμως για να είμαστε σωστοί θα πρέπει να δώσουμε στην ανοησία και τα «εύσημα» που της αξίζουν. Η νοητή γραμμή μεταξύ ανοησίας (και ό,τι χαρακτηρίζει την ανοησία) και μιας παρακινδυνευμένης αλλά καλοπροετοιμασμένης και μελετημένης  πράξης είναι λεπτή – τόσο λεπτή που συχνά δεν μπορούμε να την ξεχωρίσουμε. Παράδειγμα: όταν ρωτήθηκε ο George Mallory γιατί επέλεξε να σκαρφαλώσει το Έβερεστ, απάντησε με την πρόταση που έμεινε ιστορική: «Διότι είναι εκεί!…». Αντιλαμβάνεστε την διττή ιδιότητα αυτής της θέασης Το ότι κάτι είναι «εκεί» δεν είναι από μόνο του επαρκής λόγος να πάμε να το δούμε, πχ εκατοντάδες κάκιστα έργα στο Netflix, στο θέατρο κλπ. Επίσης, κανείς δεν πάει σε ενα πεδίο μάχης διότι απλά είναι εκεί! Απο την άλλη μεριά, το «είναι εκεί» έχει λειτουργήσει ως κίνητρο για ερευνητές, εξερευνητές, επιστήμονες, ανθρώπους της τέχνης, για εσάς και για εμένα, κοκ. Η γραμμή είναι πολύ λεπτή μεν, πολύ χαρακτηριστική δε. Για να την διακρίνουμε όμως πρέπει να μην είμαστε ανόητοι! Δύσκολο αυτό…

Είναι τελικά ανόητο να πιστεύουμε στην ανοησία;

Aρχίζουμε λοιπόν να καταλαβαίνουμε ότι η αντιμετώπιση της ανθρώπινης ανοησίας απο μια κοινωνία είναι μάλλον ενα ουτοπικό επίτευγμα – δηλαδή αδύνατον κατα 99,9999%.  Το περίεργο είναι οτι ζούμε σε εναν κόσμο, μια φύση εαν θέλετε, όπου τα πάντα φαίνονται να τελούνται με κάποιο σκοπό, με κάποιο σχέδιο, προς κάποια κατεύθυνση, όπου, εαν ερευνήσουμε, το τυχαίο δεν υφίσταται και όπου η κάθε δημιουργία της φύσης, ακόμη και η μικρότερη, είναι ένα «όλον». Άρα, δεν υπάρχει ανοησία. Υπάρχουν μεταλλάξεις, προσαρμοστικότητα, υπάρχουν αέναες αλλαγές, όλα αποτελέσματα μιας αλυσίδας αιτιών, έστω άγνωστες σε εμας, αλλά οχι παρόλογες. Η φύση, έχουμε δει επανειλημμένα, αρχίζει και «παραφέρεται» όταν η ανοησία μας ξεπεράσει κάποιο όριο. Εμείς, αναπόσπαστο κομάτι αυτής της ίδιας φύσης, φαίνεται να είμαστε τα μόνα όντα της που φέρουμε το χάρισμα της ανοησίας. Οπως και τα μόνα όντα που, πλέον με καθολική αποδοχή, φέρουμε και τα προνόμια της βούλησης, της ικανότητας να νικάμε τα ενστικτά μας, να ξεπερνάμε τις μικρές και συχνά χυδαίες παρορμήσεις μας,  εν δυνάμει να ξεπερνάμε τον εαυτό μας…

Η ανοησία ως «επιλογή»

Άρα τι συμπεραίνουμε; Εάν η ανοησία,  όπως φαίνεται, δεν συναντάται πουθενά στην φύση αλλά είναι ενα φαινόμενο αποκλειστικά δικό μας, μοναδικά ανθρώπινο δηλαδή, τότε τι συμβαίνει;  Γιατί παρεκκλίνουμε και αποκλίνουμε εμείς από τον  κανόνα που φαίνεται να  κυβερνά την φύση και το σύμπαν; Γιατί διαφοροποιουμαστε απο κάτι που φαίνεται επί αιώνες να δουλεύει «ρολόι»; Γιατί αυτή η εκτροπή; Ποια είναι η αιτία της; Εάν είμαστε τα μόνα όντα με βούληση ή τουλάχιστον με την εν δυνάμει ικανότητα βούλησης, μήπως η ανοησία είναι αποκλειστικά δικό μας ελάττωμα; Δική μας ατέλεια που δεν  συμμερίζεται  και δεν γνωρίζει η υπόλοιπη φύση; Υπάρχει περπτωση να πηγαίνουμε ενάντια στη φύση μας με την ίδια μας τη βούληση;

Το ένα ον επί της γης με βούληση, βούλεται να είναι ανόητο! Δεν είναι αβάσταχτο αυτό; Βεβαίως, προσέξτε! Διότι και αυτό το άρθρο μπορεί να είναι μια ανοησία…

Συντάκτης: Μάριαμ Συρεγγέλα,

Influence:

Έχει σπουδάσει ψυχολογία με μεταπτυχιακές σπουδές στο Illinois Institute of Technology (USA) και Surrey University (UK). Έχει μεγαλώσει στην Ελλάδα και στο Ιράν…