Η αρνητική χρήση της ψυχολογίας σε ανθρώπους και ζώα
Ως ανθρώπινο εγχείρημα, οι έρευνες των δυο τελευταίων δεκαετιών έχουν να κάνουν με ηθικά ζητήματα, όχι τόσο σε σχέση με τα θέματα που εξετάζουν, όσο με τον τρόπο που τα θέτουν και καταγράφουν τα αποτελέσματα. Λόγου χάρη, σε μία ερευνητική προσπάθεια που βραβεύτηκε από την Αμερικάνικη Εταιρεία για την πρόοδο της Επιστήμης (American Association for the Advancement of Science), ζητήθηκε από τα υποκείμενα να διδάξουν σε «μαθητές» έναν κατάλογο με ζεύγη (σχετικών μεταξύ τους) λέξεων, με την προϋπόθεση ότι σε κάθε λάθος θα τους τιμωρούν με ηλεκτροσόκ. Αντικείμενο της έρευνας ήταν η υπακοή στην εξουσία. Αν και δεν χρησιμοποιήθηκε πραγματικό ηλεκτρικό σοκ, οι υπεύθυνοι είπαν «ναι» στη διαδικασία, παρόλο που οι μαθητές παραπονούνταν πως ήταν επώδυνη.
Σε μια άλλη ερευνητική προσπάθεια, στην οποία το περιβάλλον είχε προσομοιωθεί με φυλακή, τα υποκείμενα ανέλαβαν ρόλο δεσμοφύλακα και κρατούμενου. Οι «δεσμοφύλακες» φάνηκαν λεκτικά και σωματικά επιθετικοί απέναντι στους «κρατούμενους», οι οποίοι αφέθηκαν σε μία εξευτελιστική μεταχείριση…
Σε ένα άλλο πείραμα, γνωστό για τα ηθικά του ζητήματα, εξεταζόταν η τάση των ανθρώπων να βοηθούν δυστυχισμένα άτομα. Οι πειραματιστές χρησιμοποίησαν ως συμμετέχοντες, ανθρώπους που μετακινούνταν με το μετρό. Ένας φοιτητής, συνεργάτης του ερευνητή, υποκρίθηκε πως καταρρέει, ενώ το τρένο βρισκόταν εν κινήσει. Οι παρατηρητές σημείωναν την συμπεριφορά του κοινού που έτρεχε να βοηθήσει. Στο πείραμα εξετάστηκε η εμφανής μέθη του φοιτητή, η ασθένεια και η εθνικότητα του (λευκός ή έγχρωμος). Τα αποτελέσματα προκάλεσαν αναταραχή στον ψυχολογικό κόσμο, αφού ανέδειξαν πως οι άνθρωποι ενεργούν υπό την επήρεια «ρατσιστικών πεποιθήσεων».
Τέλος, όλοι γνωρίζουμε κάποιο πρόγραμμα που χρησιμοποιήθηκε για να τροποποιήσει τη συμπεριφορά παιδιών ή ασθενών χωρίς τη συναίνεση ή την εθελοντική συμμετοχή τους. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι η περίπτωση ενός βρέφους εννέα μηνών, του οποίου η ζωή κινδύνευε εξαιτίας του χρόνιου μετά- μηρυκαστικού εμετού. Με άλλα λόγια, το παιδί συνέχιζε να αναμασά την τροφή και μετά το τάισμα. Επειδή, όμως, δεν βρέθηκε καμία σωματική αιτία για το πρόβλημα, χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος της αποστροφής. Η τελευταία περιλάμβανε χορήγηση ηλεκτρικών σοκ κάθε φορά που το παιδί είχε τάση για εμετό. Αποτέλεσμα δεν ήταν άλλο από το να μάθει το παιδί στην αναστολή του εμετού… προκειμένου να αποφύγει τον πόνο! Αυτού του είδους οι θεραπείες έχουν επικριθεί πως αφαιρούν από το άτομο την ικανότητα να επιλέξει τον τρόπο συμπεριφοράς του και πως του επιβάλλεται μια «επιθυμητή συμπεριφορά» από το θεραπευτή.
Τέτοια προγράμματα εγείρουν πολύ σημαντικά ζητήματα, αλλά, το ερώτημα που έχει να κάνει με τις ηθικές αρχές της έρευνας είναι πρωταρχικής σημασίας. Έχουν οι πειραματιστές το δικαίωμα να απαιτούν τη συμμετοχή; Να παραπλανούν τα υποκείμενα; Ποιες είναι οι ηθικές ευθύνες των ερευνητών απέναντι στα υποκείμενα και τη ψυχολογία ως επιστήμη; Τα ερωτήματα έχουν απασχολήσει την Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρία (American Psychological Association), η οποία έχει υιοθετήσει μια σειρά σχετικών αρχών δεοντολογίας – Αρχές Δεοντολογίας των Ψυχολόγων.
Εκτός από τον κώδικα δεοντολογίας του ΑΡΑ, η Βρετανική Ψυχολογική Εταιρία (ΒPS) έχει θεσπίσει έναν ακόμη, ο οποίος μετά την αναθεώρηση του 1990, κάνει αναφορά στα δεοντολογικά κριτήρια όσον αφορά την προστασία των συμμετεχόντων και το κύρος της ψυχολογίας. Αξίζει να αναφερθεί ότι τα ζητήματα Δεοντολογίας διασφαλίζουν το γεγονός ότι η ψυχολογική γνώση δεν θα χρησιμοποιηθεί με αρνητικό τρόπο. Βέβαια, δεν είναι λίγες οι φορές που ο κλάδος της εφαρμοσμένης ψυχολογίας προωθεί ή διευκολύνει αλλαγές στη συμπεριφορά σύμφωνα με τις κατευθύνσεις του κοινωνικού, οικονομικού και πολιτικού συστήματος.
Ένας άλλος τομέας είναι τα πειράματα που διεξάγονται με τη χρήση ζώων. Περίπου το 7 με 8% των ψυχολογικών πειραμάτων περιλαμβάνουν ζώα (κυρίως ποντίκια, περιστέρια και πίθηκους). Πολλά από αυτά προκαλούν πόνο και στρες στα ζώα, τα οποία είναι ανίκανα να αντιδράσουν. Η APA υποστηρίζει πως πρέπει να σταματήσουν και για αυτό το σκοπό έχει θεσπίσει κανόνες για την πειραματική διαδικασία και τον τρόπο διαβίωσης των ζώων στα εργαστήρια:
– Οι ψυχολόγοι πρέπει να τηρούν τις διατάξεις του Νόμου του 1986. Κάθε παράβαση διώκεται ποινικά.
– Πρέπει να έχουν βαθιά γνώση και κατανόηση των αναγκών, των αντιδράσεων και των συνηθειών των διαφόρων ειδών, έτσι ώστε να μη τα καταπονήσουν.
– Οι ερευνητές δεν θα πρέπει να θέτουν σε κίνδυνο τη διαιώνιση του είδους.
– Δεν θα πρέπει να ταλαιπωρούν τα ζώα, εκτός αν είναι βέβαιοι πως η γνώση, που θα αποκτηθεί από το πείραμα, δικαιολογεί τα μέσα απόκτησής της.
– Οι επιστήμονες πρέπει να έχουν την άδεια του Υπουργείου για να διεξάγουν χειρουργικές επεμβάσεις. Στην περίπτωση που τα ζώα έχουν αφόρητους πόνους, πρέπει να υποβάλλονται σε ευθανασία.
