Η Ψυχολογία πίσω από την απόλαυση του Τρόμου: Σε ταινίες, Halloween και άλλα

Η έλξη μας προς τον φόβο, ιδιαίτερα όταν τον αναζητούμε συνειδητά σε εκδηλώσεις όπως το Halloween, αποτελεί ένα συναρπαστικό θέμα από ψυχολογική, νευροβιολογική και κοινωνική πλευρά.

Ενώ ο φόβος, κανονικά, μας κινητοποιεί να αποφεύγουμε τους κινδύνους, σε συγκεκριμένα πλαίσια μπορεί να αποτελέσει πηγή ψυχαγωγίας και ικανοποίησης. Μέσα από θεματικές δραστηριότητες τρόμου και ταινίες, ο φόβος μετατρέπεται σε ασφαλή εμπειρία έντασης, δίνοντας στους ανθρώπους την ευκαιρία να βιώσουν ισχυρά συναισθήματα χωρίς πραγματικό κίνδυνο. Αντίθετα, το να προκαλούμε τρόμο εκτός συναινετικού πλαισίου ενδέχεται να προκαλέσει ανεπιθύμητες επιπτώσεις, τόσο σωματικές όσο και ψυχολογικές.

Φόβος ή Τρόμος;

Για να κατανοήσουμε καλύτερα την έλξη του φόβου, αξίζει να διαχωρίσουμε τον φόβο από τον τρόμο, δύο συναισθήματα που διαφέρουν σε ένταση, διάρκεια και προέλευση. Ο φόβος είναι μια ενστικτώδης αντίδραση σε συγκεκριμένη απειλή, προτρέποντάς μας να επιλέξουμε πώς να αντιδράσουμε. Αντίθετα, ο τρόμος είναι πιο απότομος και συνδέεται με το «υπερφυσικό» ή το άγνωστο, προκαλώντας ακραία συναισθήματα που παραλύουν το άτομο και αφήνουν βαθιά συναισθηματικά κατάλοιπα.

Στην περίπτωση του Halloween, κυριαρχεί κυρίως το στοιχείο του τρόμου, αξιοποιώντας αναπαραστάσεις του υπερφυσικού για να διαταράξει τις γνωστές μας αντιλήψεις και να προσφέρει μια ασφαλή «γεύση» του άγνωστου και ανησυχητικού.

Νευροβιολογικές, Κοινωνικές & Ψυχολογικές Εξηγήσεις για τον «Απολαυστικό» Φόβο

Η τάση μας να απολαμβάνουμε τον φόβο μπορεί να κατανοηθεί καλύτερα μέσα από τις νευροβιολογικές, κοινωνικές και ψυχολογικές διαστάσεις που αναδεικνύουν τους μηχανισμούς πίσω από την εμπειρία. Αρχικά, ο φόβος ενεργοποιεί το σύστημα “fight or flight”, απελευθερώνοντας αδρεναλίνη και κορτιζόλη, οι οποίες αυξάνουν τον καρδιακό ρυθμό και την εγρήγορση. Όταν όμως βρισκόμαστε σε ασφαλές περιβάλλον (όπως σε μια ταινία τρόμου ή ένα στοιχειωμένο σπίτι), η αμυγδαλή, που είναι υπεύθυνη και για τη διαχείριση του φόβου, και ο προμετωπιαίος λοβός, που ελέγχει τα συναισθήματα και τις νοητικές λειτουργίες, συνήθως συνεργάζονται για να δημιουργήσουν μια συναρπαστική εμπειρία χωρίς πραγματικό κίνδυνο. Έτσι, το σώμα μπορεί να βιώσει την ένταση χωρίς τις αρνητικές συνέπειες του πραγματικού κινδύνου, μετατρέποντας το αρχικό αρνητικό συναίσθημα σε μια αίσθηση ανακούφισης και απόλαυσης.

Επιπλέον, το Halloween και άλλες παρόμοιες εκδηλώσεις προσφέρουν ένα κοινωνικά αποδεκτό πλαίσιο εξερεύνησης του φόβου. Παρόμοιες πρακτικές συναντώνται και σε άλλους πολιτισμούς, όπως στη γιορτή του Día de los Muertos στο Μεξικό, όπου οι άνθρωποι τιμούν τους νεκρούς μέσα από τελετουργικά και συμβολικές αναπαραστάσεις. Με στολισμένους βωμούς και προσφορές, η γιορτή αυτή συνδέει το «υπερφυσικό» με το καθημερινό, προσδίδοντας έναν χαρακτήρα εξοικείωσης με τον θάνατο και το άγνωστο.

Το μυστηριώδες και το «υπερφυσικό», αναπαριστώμενα με ασφαλή τρόπο, απελευθερώνουν φόβους για το άγνωστο και βοηθούν τους συμμετέχοντες να εκφράσουν και να διαχειριστούν τις ανησυχίες τους μέσα από σύμβολα και αναπαραστάσεις του τρόμου. Η συλλογική εμπειρία ενισχύει τη συντροφικότητα και τη διασκέδαση, με το πλαίσιο του Halloween να αποτελεί μια μορφή κοινωνικής εκτόνωσης.

Ένας ακόμη παράγοντας που ενισχύει την απόλαυση του φόβου εξηγείται μέσω της Θεωρίας της Διέγερσης-Μεταφοράς (Excitation Transfer Theory) του ψυχολόγου Dolf Zillmann. Η συγκεκριμένη θεωρία υποστηρίζει ότι η φυσιολογική διέγερση που προκαλείται από τον φόβο ενισχύει τα συναισθήματα που ακολουθούν. Όταν η ένταση απομακρύνεται, το αρχικό αρνητικό συναίσθημα του φόβου μετατρέπεται σε θετικό. Έτσι, η διέγερση του φόβου σε ασφαλές περιβάλλον οδηγεί, μετά την απομάκρυνση της υποτιθέμενης απειλής, σε ένα αίσθημα ευχαρίστησης.Αυτός είναι ο λόγος που πολλοί έλκονται από τον τρόμο σε ελεγχόμενες συνθήκες, όπου μπορούν να ζήσουν την ένταση του φόβου χωρίς πραγματικό κίνδυνο.

Τέλος, στο έργο του The Denial of Death (1973), ο ψυχολόγος και ανθρωπολόγος Ernst Becker εξηγεί ότι οι άνθρωποι βιώνουν έναν βαθύ, ασυνείδητο φόβο για τη θνητότητα, ο οποίος αποτελεί μια βασική πηγή άγχους. Αν και ο Becker δεν αναφέρεται συγκεκριμένα στο Halloween, οι πολιτισμικές δραστηριότητες και τα συμβολικά τελετουργικά, λειτουργούν ως μηχανισμοί άμυνας απέναντι σε αυτήν την υπαρξιακή ανησυχία. Μέσα από τέτοιες εκδηλώσεις, οι άνθρωποι βρίσκουν έναν ασφαλή και συμβολικό τρόπο να εκφράσουν τους φόβους τους για το άγνωστο και το θάνατο, αποκτώντας έτσι καλύτερη διαχείριση των συναισθημάτων τους.

Πότε ο Φόβος Μπορεί να Είναι Επικίνδυνος;

Ο φόβος είναι διασκεδαστικός όταν είναι συναινετικός και προβλέψιμος. Αντίθετα, μια ακούσια τρομάρα μπορεί να προκαλέσει προβλήματα, ειδικά σε άτομα με καρδιολογικά θέματα ή αγχώδεις διαταραχές. Ο ξαφνικός τρόμος αυξάνει την αρτηριακή πίεση και μπορεί να προκαλέσει κρίσεις πανικού ή ακόμη και καρδιακή αρρυθμία. Επιπλέον, σε άτομα με προδιάθεση για άγχος ή σε παιδιά μπορεί να προκαλέσει μακροχρόνιες φοβίες και άγχη. Έτσι, το να τρομάξουμε κάποιον είναι ασφαλές μόνο όταν το επιλέγει συνειδητά και δεν είναι απροετοίμαστος.

Συμπεράσματα

Ο ελεγχόμενος τρόμος, όπως αυτός που βιώνεται στο πλαίσιο του Halloween, διεγείρει τον εγκέφαλο και προσφέρει μια μοναδική εμπειρία όπου η ένταση καταλήγει σε αίσθηση ανακούφισης και απόλαυσης. Με την ψυχαγωγία να στηρίζεται σε βιολογικούς, ψυχολογικούς και κοινωνικούς παράγοντες, η εξερεύνηση του φόβου αποκτά θετική διάσταση και λειτουργεί ενδυναμωτικά.

Μέσα από τον συνδυασμό αδρεναλίνης και συναισθηματικής ασφάλειας, τα άτομα μπορούν να διαχειριστούν τον φόβο τους καλύτερα, αποκτώντας δύναμη και χαρά σε μια προσεκτικά σκηνοθετημένη εμπειρία τρόμου.

Νάνσυ Μαρίνη, MSc (c), PgC, GMBPsS, BSc

MSc (c) in Perinatal Mental Health

PgC in Clinical Supervision

Training (c) in Systemic & Family Psychotherapy

Training in Contemporary Interpersonal Psychodynamic Therapy

BSc in Psychology & Human Development

Member of BPS & H.A.C

Πηγές

Becker, E. (1973). The Denial of Death. Free Press.

Chavez, R. S., Heatherton, T. F., & Kelley, W. M. (2019). High sensation seeking is associated with behavioral and neural responses to potential rewards and punishments. Cognitive, Affective, & Behavioral Neuroscience, 19, 903–916. https://doi.org/10.3758/s13415-019-00751-x

Gray, J. A. (1994). Three fundamental emotion systems. In P. Ekman & R. J. Davidson (Eds.), The Nature of Emotion: Fundamental Questions (pp. 243–247). Oxford University Press.

Kerr, J. H., & Cox, T. (2003). Arousal, affective valence, and the experience of risk in high-risk sports. Personality and Individual Differences, 35(3), 649–660. https://doi.org/10.1016/S0191-8869(02)00243-2

LeDoux, J. E. (1996). The Emotional Brain: The Mysterious Underpinnings of Emotional Life. Simon & Schuster.

Mar, R. A., & Oatley, K. (2008). The function of fiction is the abstraction and simulation of social experience. Perspectives on Psychological Science, 3(3), 173–192. https://doi.org/10.1111/j.1745-6924.2008.00073.x

Nummenmaa, L., & Tuominen, L. (2018). Neurobiology of human emotions. Nature Human Behaviour, 2, 743–754. https://doi.org/10.1038/s41562-018-0404-3

Panksepp, J., & Biven, L. (2022). Affective neurobiological systems underlie emotional needs and interpersonal motivations. Current Psychology. https://doi.org/10.1007/s12144-022-04125-4

Pessoa, L. (2015). The neurobiology of emotion–cognition interactions: fundamental questions and strategies for future research. Frontiers in Human Neuroscience, 9, 58. https://doi.org/10.3389/fnhum.2015.00058

Primi, C., Fioravanti, G., & Casale, S. (2020). Impulsivity and Sensation Seeking: Differing Associations with Psychological Well-Being. Applied Research in Quality of Life, 15, 245–260. https://doi.org/10.1007/s11482-020-09829-y

Rhodes, E. (Host). (2023, October 31). Why do we enjoy playing with fear? (No. 35) [Audio podcast episode]. In PsychCrunch. Research Digest. Sponsored by Routledge Psychology. Available at https://www.bps.org.uk/research-digest

Zillmann, D. (1983). Transfer of excitation in emotional behavior. Social Psychology Quarterly, 46(3), 223–228. https://doi.org/10.2307/3033793