Διαβάζοντας για χιλιοστή φορά το βιβλίο του Thomas Mann: «Θάνατος στην Βενετία», αισθάνομαι την ίδια λογοτεχνική ικανοποίηση που ένιωσα όταν …
“Η χρονιά της πλημμύρας” της Μάργκαρετ Άτγουντ
Η Μάργκαρετ Άτγουντ, γεννημένη στην Οττάβα του Καναδά το 1939, είναι συγγραφέας, ποιήτρια και κριτικός λογοτεχνίας. Το συγγραφικό της έργο συνομιλεί με τη σύγχρονη κοινωνία και τα προβλήματά της, εστιάζοντας κυρίως σε φεμινιστικά θέματα και οικολογικά ζητήματα. Συγκεκριμένα, στο μυθιστόρημά της, Η χρονιά της πλημμύρας (2009), αποτυπώνει τις περιβαλλοντικές ανησυχίες της και καλεί τον αναγνώστη να αναλογιστεί τις συνέπειες της οικολογικής καταστροφής.
Η συγγραφέας τοποθετεί την ιστορία του μυθιστορήματος κάπου στο εγγύς μέλλον, με πρωταγωνίστριες δύο γυναίκες διαφορετικής ηλικίας, με διαφορετικά πρέπει και επιθυμίες, αλλά με κοινό το αίσθημα της αλληλεγγύης και του σεβασμού. Οι γυναίκες αυτές, θύματα του κόσμου μέσα στον οποίο ζουν, καλούνται να επιβιώσουν και να επαναστατήσουν ενάντια σε κάθε κίνδυνο ‒συνήθως γένους αρσενικού. Το έτος είκοσι πέντε, όμως, εξαπλώνεται η «πλημμύρα», ένας θανατηφόρος ιός, ο οποίος έχει στόχο να εξολοθρεύσει το ανθρώπινο είδος. Οι μοίρες των δύο γυναικών ενώνονται και η ζωή τους μετατρέπεται σε ένα καθημερινό παιχνίδι επιβίωσης.
Το μυθιστόρημα απεικονίζει έναν κόσμο σε διάλυση, έναν πλανήτη που βιώνει την ολική καταστροφή. Η καταστροφή στην Άτγουντ λαμβάνει ποικίλες διαστάσεις, τόσο πριν όσο και μετά τη χρονιά της «Άνυδρης Πλημμύρας». Ο κόσμος καλείται να αντιμετωπίσει την κλιματική αλλαγή, την άνοδο της στάθμης της θάλασσας, την ερημοποίηση της γης, αλλά και την ακόρεστη δίψα των ανθρώπων, η οποία καταβροχθίζει όλο και περισσότερους φυσικούς πόρους. Η τεχνολογική πρόοδος και η καπιταλιστική-καταναλωτική κοινωνία έχουν οδηγήσει τον πλανήτη σε αδιέξοδο, με αποτέλεσμα ο άνθρωπος να είναι υπαίτιος όχι μόνο για την καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος αλλά και για την εξαφάνιση του δικού του είδους.
Μέσα στο ίδιο ζοφερό κλίμα, οι άνθρωποι δημιουργούν γενετικά μεταλλαγμένα υβρίδια ζώων. Στον καπιταλιστικό κόσμο της συγγραφέως οι επιστήμονες μεταχειρίζονται τα ζώα ως μέρος της ανθρώπινης οικονομίας, ως αντικείμενο το οποίο δύναται να χειραγωγηθεί και να αλλάξει για τις ανάγκες του ανθρώπου-Θεού. Η Άτγουντ στην ουσία μας καλεί να επιστρέψουμε στον δυισμό του Καρτέσιου ‒τα άλογα ζώα αποτελούν μηχανή και προϊόν εκμετάλλευσης στα χέρια του ανώτερου και πνευματικού ανθρώπου‒ και να συλλάβουμε πώς οι απόψεις αυτές οδήγησαν στο καπιταλιστικό κοινωνικό μοντέλο που ακολουθεί ο σύγχρονος άνθρωπος.
Άλλο ένα σημείο το οποίο αξίζει να αναφερθεί για το εν λόγω μυθιστόρημα είναι τα σύμβολα που κυριαρχούν σε αυτό και ο καταλυτικός ρόλος που έχουν στην απεικόνιση του «τέλους». Η ιστορία της Άτγουντ απηχεί τη βιβλική καταστροφή, την ιστορία του Νώε. Το νερό στην Άτγουντ κατέχει έναν διπλό συμβολικό ρόλο. Είναι απειλητικό και ενδέχεται να επιφέρει τον θάνατο. Παρόλα αυτά, η θάλασσα ‒ιδίως στις τελευταίες σελίδες του μυθιστορήματος‒ ίσως σηματοδοτεί την έναρξη ενός νέου κόσμου. Η θάλασσα δηλώνει την αποδοχή, την προσαρμογή, το σημείο αναγέννησης και επανέναρξης του κόσμου.
Πολύ σημαντικό ρόλο κατέχει, ακόμη, ο κήπος ως σύμβολο. Οι δύο ηρωίδες υπήρξαν μέλη μίας παραθρησκευτικής σέχτας, των «Κηπουρών του Θεού», η οποία ακολουθούσε έναν τρόπο ζωής σε πλήρη αρμονία με τη φύση και τα ζώα. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίον αρνούνταν να καταναλώσουν οποιοδήποτε εργοστασιακά παρασκευασμένο είδος τροφής και είχαν δημιουργήσει τον «βραχοταρατσόκηπο» όπου παρήγαν κάθε πρώτη ύλη που είχαν ανάγκη. Ο κήπος των Κηπουρών, λοιπόν, θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι απαντά στο μοντέλο των ετεροτοπιών του Φουκώ. Αποτελεί έναν «άλλο τόπο», εξιδανικευμένο, ο οποίος έμμεσα αμφισβητεί και ασκεί κριτική στον πραγματικό κόσμο. Η ευταξία, η αρμονική συνύπαρξη και η ισότητα ανθρώπων, φυτών και ζώων που συμβιώνουν στον κήπο απουσιάζουν πλήρως από τον υπόλοιπο κόσμο του έργου, γεγονός που καθιστά το μέρος αυτό μία ουτοπία μέσα στη δυστοπία, μία μικρογραφία της ιδανικής κοινωνίας. Αποτελεί έναν κόσμο τελειότητας και απόλυτης ολοκλήρωσης.
Χτίζοντας το μυθιστόρημά της πάνω στα λάθη της ανθρωπότητας, η συγγραφέας επιχειρεί να ανακαλύψει τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος. Η λογοτεχνία στην οποία εντάσσεται η Άτγουντ δείχνει ότι τα όρια ανάμεσα στον άνθρωπο και στο μη-ανθρώπινο είναι συγκεχυμένα μέσα από την απεικόνιση ενός μετα-αποκαλυπτικού κόσμου, ο οποίος έρχεται αντιμέτωπος με τη γενετική μηχανική και καθιστά σαφές ότι για να επιβιώσει το ανθρώπινο είδος πρέπει να συμβιώσει αρμονικά με τα υπόλοιπα, συνειδητοποιώντας τι είναι φύση, τι άνθρωπος και τι μη-ανθρώπινο.
Πηγή έμπνευσης: Savi, M. P. (2017), “The Anthropocene (and) (in) the Humanities: Possibilities for Literary Studies”, Estudos Feministas, Volume 25, Number 2, 945-959.
