Το πάθος για την πρόοδο του εαυτού και η πίστη σ’ αυτό (ή ιδιαίτερα) όταν τα πράγματα δεν πηγαίνουν καλά, …
Η δημιουργικότητα, τα λάθη, το παιχνίδι και… πόσο επιτρέπονται όλα αυτά
“Η τέχνη είναι περιορισμός. Η ουσία κάθε εικόνας είναι το πλαίσιο. Αν ζωγραφίσεις μια καμηλοπάρδαλη, πρέπει να την ζωγραφίσεις με μακρύ λαιμό. Αν με τον παράδοξο και δημιουργικό σου τρόπο ζωγραφίσεις μια καμηλοπάρδαλη με κοντό λαιμό, θα διαπιστώσεις ότι στην πραγματικότητα δεν είσαι διόλου ελεύθερος να σχεδιάσεις μια καμηλοπάρδαλη.», είπε ο κύριος G.K. Chesterton, ο αποκαλούμενος «Πρίγκιπας του παράδοξου»: ένας αξιόλογος, πνευματώδης και πολύ παιχνιδιάρης συγγραφέας – και ζωγράφος.
Η δημιουργικότητα μπορεί να μας φαίνεται ως μια μυστηριώδης διαδικασία. Και είναι, αλλά για να απλοποιήσουμε το θέμα , δεν θα μιλήσουμε σήμερα για την δημιουργικότητα του σύμπαντος, ούτε του Μιχαήλ Άγγελου, ούτε του Μότσαρτ που όχι μόνον μας διαφεύγουν εντελώς, αλλά και που μας αφήνουν με κομμένη την ανάσα και με ένα αδιαμφισβήτητο δέος – που μπορεί να πλησιάζει και τον τρόμο ενίοτε, καθώς αυτή η δημιουργικότητα αγγίζει περισσότερο το «θεϊκό», δηλαδή το μη- ανθρώπινο, παρά το ανθρώπινο. Θα μιλήσουμε για κάτι πιο «γήινο», πιο κοντινό μας.
Στο «Η διαίσθηση ωθεί και άλλα εργαλεία περί της σκέψης» ο φιλόσοφος Daniel C. Dennett περιγράφει τη διαδικασία κατανόησης ενός συστήματος, προκειμένου να μπορέσουμε να «βγούμε» έξω από αυτό, ως “jootsing” – όρος που επινοήθηκε από τον Douglas Hofstadter. “Jootsing” σημαίνει “πηδώντας έξω από ένα σύστημα.”
Ο Dennett εξηγεί ότι το jootsing είναι η μέθοδος που κρύβεται πίσω από τη δημιουργικότητα στην επιστήμη, τη φιλοσοφία, τις τέχνες , κοκ: «Η δημιουργικότητα, που διακαώς αναζητείται αλλά μόνο σπάνια βρίσκεται, είναι συχνά η παραβίαση των κανόνων του συστήματος από το οποίο πηγάζει.” Οι κανόνες μέσα σε ένα σύστημα είναι πράγματα όπως η ιδέα ότι ένας πίνακας πρέπει να έχει ένα πλαίσιο, μια απεικόνιση τοπίου πρέπει να έχει έναν μπλε ουρανό. Αλλά στις γκαλερί κρέμονται πίνακες χωρίς πλαίσια και οι πίνακες τοπίων δεν περιέχουν ουρανούς, πόσο μάλλον μπλε.
Η δημιουργικότητα, κατά τον Dennett, δεν έχει να κάνει μόνο με την καθαρή καινοτομία. Η έννοια του jootsing καταδεικνύει ότι οι περιορισμοί και οι απαγορεύσεις είναι απαραίτητα στοιχεία για τη δημιουργικότητα. Το να παραβαίνεις κανόνες των οποίων αγνοείς την ύπαρξη δεν αποτελεί παράβαση.
Υπάρχει η άποψη ότι ένα μεγάλο μέρος της σύγχρονης τέχνης θα μπορούσε να είναι το έργο ενός πεντάχρονου. Ωστόσο, ενώ ένα πεντάχρονο θα μπορούσε να παράγει έναν τυχαίο συνδυασμό στοιχείων που μοιάζει με ένα γνωστό ίσως έργο σύγχρονης τέχνης, δεν θα ήταν δημιουργικό με τον ίδιο τρόπο, καθώς το πιτσιρίκι δεν θα είχε κάνει jootsing – το βήμα πέραν των περιορισμών, καθώς, δεν θα είχε την κατανόηση του συστήματος που ανέτρεπε. Όσο κι αν δεν μας αρέσει αυτό, έχει ένα δίκιο ο κύριος Dennett.
Η κατανόηση ενός συστήματος είναι απαραίτητη για τη δημιουργικότητα για δύο λόγους: Πρώτον, παρέχει κάτι κατανοητό που θα χρησιμοποιηθεί ως σημείο εκκίνησης και άρα δεύτερον, καθιστά δυνατό το να «δημιουργήσουμε» κάτι πιο ενδιαφέρον ή χρήσιμο. Αν προσπαθήσουμε να ξεκινήσουμε μια δημιουργική προσπάθεια από το τίποτα, θα καταλήξουμε σε χάος. Καθώς πολύ λογικά, τίποτα δεν δημιουργείται από το τίποτα (να υπενθυμίσω ότι σήμερα, εδώ, η θεολογία δεν έχει λόγο).
Ο Dennett γράφει: “Καθίστε σε ένα πιάνο και προσπαθήστε να συνθέσετε μια νέα μελωδία (που ν’ ακούγεται- διότι κι ένας φίλος συνέθετε αλλά ήταν οδυνηρό για τους υπόλοιπους) και σύντομα θα ανακαλύψετε πόσο εύκολο ΔΕΝ είναι. Όλα τα κλειδιά είναι διαθέσιμα, σε κάθε πιθανό συνδυασμό, αλλά μέχρι να μπορέσετε να βρείτε κάτι πάνω στο οποίο να στηρίξετε την μελωδία, κάποιο ύφος ή σχέδιο το όποιο θα ορίσει τελικά το κομμάτι, ή έστω θα το υπαινιχθεί, δεν θα βρείτε τίποτα, παρά έναν εξαιρετικά κακόηχο θόρυβο.» -καλή ώρα όπως ο φίλος μου πιο πάνω. Όλο αυτό λέει απλά, ότι εάν δεν κατέχουμε ήδη κάποιες γνώσεις μουσικής, δεν θα καταφέρουμε ποτέ να συνθέσουμε μουσική. Να υπενθυμίσω ότι ο Μότσαρτ είχε γνώσεις, ότι εξασκούνταν καθημερινά, πεισματικά και επί ώρες. Το ταλέντο δεν αρκεί – πολύ άδικο, συμφωνώ – αλλά έτσι έχει η ζωή και καλό είναι να το αποδεχτούμε προτού μας το γνωστοποιήσει η ίδια.
Η δημιουργικότητα συχνά ξεκινά με «ατυχήματα» που καταλήγουν σε μια νέα πιθανότητα ή αποκαλύπτουν ότι η παραβίαση ή παράκαμψη ενός συγκεκριμένου κανόνα δεν είναι τόσο επιβλαβής όσο αναμενόταν και εν γένει υποστηριζόταν. Ο Dennett πάει και λίγο παραπέρα, προτείνοντας ότι κάθε μοντέλο υπολογιστή που προορίζεται για δημιουργικότητα (πχ η τεχνητή νοημοσύνη) πρέπει να περιλαμβάνει λάθη και τυχαιότητες: “..σκουπίδια τρόπον ειπείν, ή θεωρητικά άχρηστα στοιχεία που βρίσκονται γύρω μας και πάνω στα οποία η δημιουργική διαδικασία μπορεί να προσκρούσει, ‘θορύβους’ που η δημιουργική διαδικασία μας μπορεί να «αφουγκραστεί». Αυτό πιθανόν να είναι λίγο τραβηγμένο, αλλά η πραγματικότητα είναι – η επιστήμη το λέει- ότι η δημιουργικότητα είναι αποτέλεσμα γνωστών και αγνώστων στοιχείων, τα οποία κάποια στιγμή «συναντώνται» και συνευρίσκονται μέσα μας δημιουργώντας μια εντελώς νέα έννοια ή εικόνα – φαινομενικά εκ του μη-όντος., δηλαδή φαινομενικά από το τίποτα – πράγμα που δεν ισχύει.
Και πάμε τώρα στο παράδοξο του θέματος: Οι ψυχολόγοι Jacob Getzels και Phillip Jackson μελέτησαν τη δημιουργικότητα την δεκαετία του 1950. Τα ευρήματά τους επαναλήφθηκαν σε πολλές μελέτες και περιέγραψαν αυτό που αποκαλείται ως αποτέλεσμα Getzels-Jackson: «Η συντριπτική πλειοψηφία- το 98%-των εκπαιδευτικών λένε ότι η δημιουργικότητα είναι τόσο σημαντική που θα πρέπει να διδάσκεται καθημερινά, αλλά όταν δοκιμάζεται, σχεδόν πάντα ευνοούν τα λιγότερο δημιουργικά παιδιά έναντι των πιο δημιουργικών παιδιών.” Και εαν κοιτάξουμε με ειλικρίνεια και τους εαυτούς μας, θα δουμε πως το ιδιο ισχύει, όχι μόνο όσον αφορά τα παιδιά μας, αλλά και όσον αφορά όλους τους ανθρώπους γύρω μας. Γιατί;
Ο Kevin Ashton, στο «Πώς να πετάξει ένα άλογο», εξηγεί το γιατί. Οι εκπαιδευτικοί ευνοούν τα λιγότερο δημιουργικά παιδιά “επειδή οι άνθρωποι που είναι πιο δημιουργικοί τείνουν επίσης να είναι πιο παιχνιδιάρικοι, αντισυμβατικοί, και απρόβλεπτοι, και όλα αυτά τους καθιστά λιγότερο ελέγξιμους. Δεν έχει σημασία πόσο λέμε ότι εκτιμούμε την δημιουργικότητα, κατά βάθος, οι περισσότεροι από εμάς ενδόμυχα προτιμούμε τον έλεγχο περισσότερο. Φοβόμαστε την αλλαγή και ευνοούμε ότι είναι πιο οικείο, άρα λιγότερο τρομακτικό.
Η απόρριψη είναι απλά ένα αντανακλαστικό…”, μια άμυνα έναντι στο καινούργιο. Ο Ashton σημειώνει ότι το φαινόμενο Getzels-Jackson είναι επίσης παρόν στην ενήλικη ζωή. Όταν οι ίδιες δοκιμές εφαρμόζονται στους υπεύθυνους λήψης αποφάσεων και τους διευθύνοντες επιχειρήσεων, των επιστημών, κυβερνήσεων, κοκ, τα αποτελέσματα είναι πανομοιότυπα: όλοι λένε ότι εκτιμούν τη δημιουργικότητα, αλλά ταυτόχρονα αποδεικνύεται ότι δεν εκτιμούν τους δημιουργούς. Δεν σας λέω κάτι το καινούργιο εδώ, έτσι δεν είναι; Οτιδήποτε νέο αυτομάτως το φοβόμαστε – διότι προτιμάμε την βολή μας! Και ξεχνάμε βολικά ότι η βολή μας είναι ένας λάκκος λιμνάζων, ο οποίος μαζεύει μούχλα και λειχήνες μέρα με τη μέρα και η ζωή μέσα του αργοπεθαίνει. Ναι;
Αν θέλουμε οι άνθρωποι να είναι δημιουργικοί (να υπενθυμίσω ότι όταν λέμε ‘άνθρωποι’ τείνουμε να ξεχνάμε ότι και τα παιδιά περιλαμβάνονται σε αυτήν κατηγορία), δεν μπορούμε να τους παραπονιόμαστε ή να τους τιμωρούμε όταν αμφισβητούν ένα σύστημα που είναι «… τόσο εδραιωμένο ώστε να είναι αόρατο όσο κι ο αέρας που αναπνέουμε“, όπως λέει ο Dennett. Θα πρέπει να επιτρέπουμε πολλή εξερεύνηση, συμπεριλαμβανομένων και ιδεών που ίσως δεν έχουν αίσιο τέλος, δηλαδή τα λάθη.
Δεν είναι απαραίτητο ότι, ό,τι βρίσκεται εκτός ενός συστήματος είναι ντε και καλά αξιόλογο. Και συχνά οι κανόνες που είναι οι καλύτεροι να παραβιαστούν είναι εκείνοι που φαίνονται οι πιο «βαρείς», εκείνοι που εαν εμπλακούμε μαζί τους θα προκαλέσουν την κατάρρευση ολόκληρου του συστήματος. Μπορεί να προκαλέσουμε την κατάρρευση, ναι – αλλά μπορεί να το κάνουμε και πολύ καλύτερο. Αλλά μπορεί, μόνον εάν επιτρέψουμε σε κάποιον να προσπαθήσει. Πόσο συχνά επιτρέπουμε; Και εάν δεν επιτρέπουμε στον εαυτό μας πόσο επιτρέπουμε στους άλλους;
Θα πρέπει επίσης να επιτρέπουμε τα λάθη εαν θέλουμε να ενισχύσουμε τη δημιουργικότητα, γιατί συχνά είναι τα λάθη που οδηγούν σε νέες ανακαλύψεις. Ο Dennett γράφει, “Η εκμετάλλευση των ατυχημάτων είναι το κλειδί για τη δημιουργικότητα, είτε πρόκειται για ένα νέο γονιδίωμα, μια νέα συμπεριφορά, ή μια νέα μελωδία.” Τα περισσότερα ατυχήματα δεν καταλήγουν ποτέ να είναι κερδοφόρα ή πολύτιμα με μετρήσιμο τρόπο. Αλλά είναι απαραίτητα διότι είναι μέρος της διαδικασίας ανάπτυξης κάτι νέου.
Τα ατυχήματα και τα λάθη τροφοδοτούν τη δημιουργικότητα! Τροφοδοτούν και την περιέργεια που είναι αναπόσπαστο μέρος της δημιουργικότητας. Όλα αυτά είναι στοιχεία του παιχνιδιού, ναι αυτό που κάνουν τα παιδιά όταν τα αφήνουμε, όταν τους το επιτρέπουμε και δεν τα στρώνουμε μπροστα στον υπολογιστη για να τα «ξεφορτωθούμε» – δεν το λέω εγω, αλλά οι έρευνες που έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια.
Εαν θέλουμε να είμαστε δημιουργικοί, θα πρέπει να δώσουμε στους εαυτούς μας χώρο για παιχνίδι και πειραματισμούς χωρίς καθορισμένο πρόγραμμα. Ο Amos Tversky περίφημα είπε ότι το μυστικό είναι να είσαι λίγο άνεργος, ώστε να έχεις πάντα ώρες μέσα την ημέρα για να σπαταλήσεις όπως θέλεις. Κατά τη διάρκεια αυτού του χαμένου χρόνου, θα έχετε πιθανώς τις καλύτερες, πιο δημιουργικές ιδέες σας.
Εάν το πρόγραμμά μας είναι γεμάτο μόνο με το τι είναι παραγωγικό με προφανή ή εμφανή τρόπο, τότε θα δυσκολευτούμε πολύ να ρίξουμε μια ματιά έξω από το υπάρχον σύστημα με τις εμφανείς και ίσως άμεσες απολαβές του.
Και ναι, αντιλαμβάνομαι σαφώς ότι σε μια τέτοια εποχή όπου η ανεργία είναι σε άνοδο ή που η ιδέα της και μόνο μας καταρρακώνει, η δημιουργικότητα είναι ίσως το τελευταίο πράγμα που μας απασχολεί. Απ’ την άλλη τώρα παρά ποτέ ίσως, έχουμε κάποιο λίγο χρόνο να της αφιερώσουμε.
Όπως είπε και κάποιος σοφός του οποίου το όνομα έχει παραμείνει άγνωστο: «Το παιχνίδι είναι η αρχή της γνώσης». Πιθανά να έχει παραμείνει άγνωστο, διότι κανείς δεν του έδωσε την πρέπουσα σημασία….
Η δημιουργικότητα χρειάζεται το παιχνίδι προκείμενου να αναπτυχθεί και στο παιχνίδι ελλοχεύουν οι κίνδυνοι και το άγνωστο και ο φόβος, όμως κανένα ον δεν αναπτύσσεται δίχως το παιχνίδι, που είναι η μια από τις αρχές της μάθησης….και του λάθους και… κατ’ επέκταση της δημιουργικότητας…
