Τρούλοι και Θόλοι της Παγκόσμιας Πολιτισμικής Κληρονομιάς – Μέρος Α

Ο τρούλος, ο ημισφαιρικός στρόγγυλος διάκοσμος της οροφής κτιρίων τόσο κοσμικής όσο κυρίως θρησκευτικής αρχιτεκτονικής, παρατηρείται ήδη από τα μυκηναϊκά χρόνια και τα θολωτά ταφικά μνημεία, στις αρχαίες ελληνικές κατασκευές  στα πρώιμα βυζαντινά χρόνια, και επικρατεί και κατά τους μέσους χρόνους. Η κατασκευή θολωτών οροφών διαδίδεται ευρύτερα αργότερα στην περιοχή των Βαλκανίων και της Ρωσίας.

Το κυκλικό ή ημικυκλικό σχήμα, με την μορφή τρούλου, θόλου, αψίδας ή σφαίρας αποτελεί θεμελιώδες στοιχείο της παγκόσμιας αρχιτεκτονικής. Το κυκλικό σχήμα συμβολίζει την ολοκλήρωση, την τελειότητα, το θείο: και οι μεγαλειώδεις θολωτές κατασκευές δημιουργούν απόκοσμό δέος και ουράνια αίσθηση σε πιστούς και απίστους.

1. Ο Θόλος του Βράχου: Χαράμ αλ Σαφίρ Ιερουσαλήμ

Στο όρος του Ναού υψώνεται ο Θόλος του Βράχου, στην καρδιά του αραβικού κόσμου της παλαιάς πόλης της Ιερουσαλήμ και σε μία από τις πιο διαφιλονικούμενες θρησκευτικές περιοχές. Ο Θόλος του Βράχου ολοκληρώθηκε το έτος 691μ.Χ και, μετά τη Μέκκα και τη Μεδίνα είναι ο ιερότερος τόπος του Ισλάμ. Βέβαια, ο χώρος δεν είναι τζαμί, παρά μόνον, η επιχρυσωμένη του οροφή προστατεύει έναν ιερό βράχο, επί του οποίου προσευχήθηκε ο προφήτης Μωάμεθ και για τον λόγο αυτό ο τόπος έχει ξεχωριστή θρησκευτική σημασία για τους μουσουλμάνους, τους αποκλειστικούς επισκέπτες που μπορούν να εισέλθουν στον τόπο. Σύμφωνα με την αφήγηση του Κορανίου ο προφήτης Μωάμεθ εκεί είπε την πρώτη Κίμηλα (προσευχή) για το Ισλάμ, κατά το 9^ο έτος (περί το 620 μ.Χ) της Ιερής του Αποστολής .

Στο εσωτερικό του Θόλου του Βράχου οι οροφές είναι διακοσμημένες με τοιχογραφίες και ψηφιδωτά έργα, χαρακτηριστικό στοιχείο της περσικής αρχιτεκτονικής. Τη δυσκολία του θολωτού διακόσμου, όσον αφορά την πρακτική δημιουργία του έργου εξισορροπεί το πλεονέκτημα που δημιουργείται λόγω της προστασίας από τη φθορά λόγω του αγγίγματος και τη σκόνη. Κατά το παρελθόν όμως, η φθορά από τον καπνό των κεριών ή από κάποιο τζάκι ήταν κάτι το αναπόφευκτο.

Οι πιο διάσημες νωπογραφίες είναι εκείνες που κοσμούν την οροφή του παρεκκλησίου του Βατικανού της Καπέλα Σιστίνα. Το 1505  φιλοτεχνήθηκαν εκεί 300 μορφές με ανατριχιαστική λεπτομέρεια, από τον Μιχαήλ Άγγελο, έναν από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες της Αναγέννησης.

2. Σφαιρικά Κτίσματα και Κελυφώδη Πλέγματα:

Μερικώς ή πλήρως σφαιρικά χτίσματα έχουν ανακαλυφθεί στην περιοχή της Μέσης Ανατολής στα περισσότερα ταφικά μνημεία και σε αρχιτεκτονικές κατασκευές εν γένει.  Η ανέγερση των πλήρως σφαιρικών κτισμάτων στην Ευρωπαϊκή Ήπειρο χρονολογείται κατά την Ρωμαϊκή Αρχιτεκτονική Επανάσταση, η οποία χαρακτηρίζεται από την εισαγωγή πληθώρας κατασκευών όπως είναι τα τόξα, οι αψίδες, οι θόλοι, οι τρούλοι, αμφιθεατρικοί χώροι, γέφυρες και υδραγωγεία. Εξέχον δείγμα της αρχιτεκτονικής του είδους αποτελεί το «Πάνθεον» στη Piazza della Rotunda στη πόλη της Ρώμης. Η συγκεκριμένη αρχιτεκτονική παράδοση εξακολουθεί ασίγαστη και μετά τη διάδοση του Χριστιανισμού στο Βυζάντιο (Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία) και απαντά τόσο στη θρησκευτική όσο και την κοσμική αρχιτεκτονική του Βυζαντίου, με αποκορύφωμά της τον τρούλο της Αγιάς Σοφιάς που, σύμφωνα με τον Προκόπιο, η επαναστατική του κατασκευή «δίνει την εντύπωση ότι είναι ένα κομμάτι ουρανού που κρέμεται στη γη». Είναι χτισμένη κατά τον 6^ο αιώνα μ.Χ από τους αρχιτέκτονες Ανθέμιο από τις Τράλλεις και Ισίδωρο από τη Μίλητο.

Ο ναός της Αγιάς Σοφίας χωρίζεται σε τρία μέρη ή κλίτη: τέσσερις μεγάλοι πεσσοί (κολόνες), στηρίζουν τον τρούλο και συνδέονται μεταξύ τους με τόξα. Η τεχνική της μετατροπής από το τετράγωνο σε κυκλικό σχήμα πιθανώς να ανάγεται στους αρχαίους Πέρσες. Η αυτοκρατορία των Σασσανιδών είναι εκείνη η οποία εισήγαγε την κατασκευή θόλων τεράστιας έκτασης στην Περσία. Μεταξύ των εξεχόντων παραδειγμάτων της αρχιτεκτονικής του είδους είναι το παλάτι του πρώτου αυτοκράτορα των Σασσανιδών, τον 30 αιώνα, του Αρντασίρ του Α’, καθώς και το παλάτι του Σαρβεστάν και εκείνο του Γκάλε Ντοκτάρ. Με τη μουσουλμανική κατάκτηση επί της οθωμανικής αυτοκρατορίας των Σασσανιδών, η περσική αρχιτεκτονική τεχνοτροπία εξακολουθεί ν’ ασκεί αξιοσημείωτη επιρροή στις μουσουλμανικές κοινωνίες. Πράγματι, εκβολές του σχεδίου της θολωτής οροφής αποτελεί στοιχείο της περσικής αρχιτεκτονικής που εισήχθη στο Ισλάμ.

3. Ο Θόλος του Τζαμιού του Σεΐχη Lotf Αλλάχ Ισφαχάν

Η δημιουργία των θολωτών οροφών σε θρησκευτικούς χώρους του μουσουλμανικού κόσμου, φθάνει στο απόγειό της μέσα από την τέχνη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (1299-1918), της τέχνης της Δυναστείας Σαφαβιδών (1501-1736), που αποτέλεσε μία από τις κραταιότερες Δυναστείες του Ιράν, της τέχνης της Αυτοκρατορίας των Μογγόλων (1206-1368) . Κυρίως , κατά τη διάρκεια των 16-18^ο αιώνες , ο μουσουλμανικός κόσμος κυριαρχούσε σε μία περιοχή που εκτεινόταν από τη Βόρειο Αφρική, τη Μέση Ανατολή, τη Νότιο και Κεντρική Ασία και δημιουργούσε θρησκευτικές κατασκευές με αιωρούμενους θόλους οι οποίοι δημιουργούσαν την αίσθηση θεϊκής υπέρβασης. Τα εκπληκτικότερα μνημεία που κληροδότησε η μουσουλμανική αρχιτεκτονική στην ανθρωπότητα είναι:

Το τζαμί του Σουλτάν Αχμέτ (το Μπλε Τζαμί), που βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη και χτίστηκε το 1606-1616 έπειτα από διαταγή του Σουλτάνου Αχμέτ Α’. Το Μπλε Τζαμί βρίσκεται στο παλαιότερο τμήμα της Κωνσταντινούπολης κοντά στον αρχαίο Ιππόδρομο (Ατ Μεϊντάνι) και απέναντι από την Αγιά Σοφιά. Το Μπλε Τζαμί είναι, από καλλιτεχνική άποψη, ξακουστό για την αρμονία. Δικαίως θεωρείται ένα από τα μεγαλύτερα αριστουργήματα της Ισλαμικής αρχιτεκτονικής. Το τέμενος του Οσμάν Σαχ, χτισμένο περί το 1557 ή αλλιώς γνωστό ως Μολυβένιο Τζαμί, και το Τζαμί Μπαντάχι στην πόλη Λαχώρη του Πακιστάν. Πρόκειται για ένα τζαμί της περιόδου της μογγολικής αυτοκρατορίας και είναι ένα από τα εντυπωσιακότερα αξιοθέατα της πόλης. Την ανέγερση αυτού διέταξε ο αυτοκράτορας Aurangzeb κατά τα 1671-1673 και είναι δείγμα παραδοσιακής μογγολικής αρχιτεκτονικής.

Όσον αφορά την ύστερη αρχιτεκτονική της περιόδου της Αναγέννησης και του Μπαρόκ, που ακολούθησε την Αναγέννηση και γεννήθηκε στη Ρώμη (1600-1750), οι θόλοι διακοσμούνται, επιπλέον με περίτεχνα σχέδια σε σχήμα φανών ή θολωτών καμινιών , καινοτομία που ανάγεται ήδη στον Μεσαίωνα και εξυπηρετεί διττό σκοπό:  Ενισχύει τον φωτισμό του εσωτερικού χώρου και διευκολύνει τον εξαερισμό ενώ παράλληλά προσδίδει την ιδιαίτερη αίσθηση χλιδής και πλούτου στο εσωτερικό του θόλου και κατά συνέπεια στο εσωτερικό του τεμένους.

(Η συνέχεια του άρθρου στο 2^ο μέρος. Μείνετε συντονισμένοι…)

Συντάκτης: Saky Koulibaly,

Influence:

Αρθρογράφος του flowmagazine.gr.