Βιβλία που έχουν λογοκριθεί
Η λογοκρισία είναι σύμφυτη με τη δημιουργία των πρώτων κοινωνιών. Η λογοκρισία συναντάται ήδη στην αρχαία Αθήνα με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αυτό της καταδίκης του Σωκράτη. Ωστόσο, η πιο βίαιη στιγμή της ανθρωπότητας σε ζητήματα λογοκρισίας απαντάται κατά την περίοδο του Μεσαίωνα.
Τι συνέβαινε κατά τον Μεσαίωνα;
Κατά τον Μεσαίωνα χαρακτηριστικές ήταν οι διώξεις που άσκησε η Ιερά Εξέταση με το περίφημο Index Librorum Prohibitorum (“Κατάλογος Απαγορευμένων Βιβλίων”). Μετά την ανακάλυψη της τυπογραφίας από τον Γουτεμβέργιο το 1450 όπου ακολούθησε εκπληκτική εξάπλωση του έντυπου λόγου, η επιβολή μέτρων λογοκρισίας, ακολουθώντας διάφορες πρακτικές, άρχισε να λαμβάνει εκρηκτικές διαστάσεις σχεδόν σε όλες τις τότε ηγεμονίες της Ευρώπης. Χαρακτηριστικότερη περίπτωση ήταν η καταδίκη του Γαλιλαίου επί της επιστημονικής του θεωρίας.
Ο σκοπός του καταλόγου ήταν η αποτροπή της ανάγνωσης ανήθικων βιβλίων και έργων, τα οποία περιείχαν θεολογικά σφάλματα, και της διαφθοράς των πιστών. Ο κατάλογος δεν συμπληρωνόταν αποκλειστικά ως αντίδραση σε βιβλία που είχαν ήδη κυκλοφορήσει. Οι Καθολικοί συγγραφείς είχαν τη δυνατότητα να υπερασπίσουν τα γραφόμενά τους και μπορούσαν στη συνέχεια να ετοιμάσουν μια νέα έκδοση του έργου τους με τις απαιτούμενες διορθώσεις ή περικοπές έτσι ώστε να αποφύγουν ή έστω να περιορίσουν την απαγόρευσή του. Η λογοκρισία πριν την έκδοση των βιβλίων ενθαρρυνόταν.
Ο πρώτος κατάλογος αυτού του είδους δεν δημοσιεύθηκε στην Ρώμη, αλλά στην Ολλανδία το 1529. Η Βενετία και το Παρίσι ακολούθησαν αυτό το παράδειγμα (1543 και 1551). Το πρώτο ρωμαϊκό Index (Κατάλογος) ήταν έργο του Πάπα Παύλου Δ’ (1557, 1559).
Ωστόσο, η λογοκρισία των βιβλίων δεν έχει σταματήσει να υφίσταται, ούτε κατάφερε να σταματήσει με το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, οπότε τα Ηνωμένα Έθνη υιοθέτησαν την Παγκόσμια Διακήρυξη Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, ανάμεσα στα άρθρα της οποίας υπάρχει άρθρο που προασπίζεται το δικαίωμα της ελευθερίας της γνώμης και της έκφρασης.
Έργα που έχουν λογοκριθεί
Λυσιστράτη, Αριστοφάνης
Η Λυσιστράτη του Αριστοφάνη, μαζί με κάποια άλλα έργα, ήταν για δεκαετίες απαγορευμένη στις ΗΠΑ με βάση τον ομοσπονδιακό νόμο του 1873 περί αισχρολογίας. Το ίδιο έργο απαγορεύτηκε και στην Αθήνα το 1968 από την Χούντα του Γεώργιου Παπαδόπουλου. Σήμερα η Λυσιστράτη είναι μία από τις πιο δημοφιλείς ελληνικές κωμωδίες, βρίσκεται στα βιβλιοπωλεία και στις βιβλιοθήκες σε πάρα πολλές εκδόσεις (μέχρι και σε κόμικς) και παίζεται πολύ συχνά στα θέατρα της χώρας.
Τομ Σόγιερ, Μαρκ Τουέιν
Από τους πρώτους σύγχρονους κλασσικούς συγγραφείς που βίωσε τη λογοκρισία ήταν ο Μαρκ Τουέιν που είδε τον «Τομ Σόγιερ» να εξαφανίζεται από τις βιβλιοθήκες πολλών πολιτειών με την κατηγορία πως «εξυμνούσε την παιδική ανυπακοή». Την τύχη του Τομ Σόγιερ ακολούθησαν άλλωστε και οι «Περιπέτειες του Χάκλμπερι Φιν» που απαγορεύτηκε ως αντιρατσιστικό βιβλίο.
Οδυσσέας, Τζέιμς Τζόις
Από το 1918 και για 15 ολόκληρα χρόνια ο «Οδυσσέας» του Τζέιμς Τζόις ήταν απαγορευμένος στις Ηνωμένες Πολιτείες με την κατηγορία του ανήθικου. Το ίδιο ίσχυσε περίπου την ίδια περίοδο και για τις «Εξομολογήσεις» του Ζαν Ζακ Ρουσώ, το οποίο απαγορεύτηκε τόσο στις ΗΠΑ όσο και στη Ρωσία.
Λογοκρισία κατά Εβραίων συγγραφέων την περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου
Μαζική και ταυτόχρονα αναμενόμενη ήταν βέβαια και η καύση βιβλίων τα χρόνια της ανόδου του Χίτλερ στην εξουσία. Σε φωτογραφικά ντοκουμέντα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου έχουν απαθανατιστεί εκατοντάδες οπαδοί του να στέκονται με το χέρι υψωμένο σε ναζιστικό χαιρετισμό μπροστά σε μικρούς, καιόμενους λόφους βιβλίων. Ο Αδόλφος φοβόταν τη δύναμη των ιδεών και έτσι έκαιγε τα βιβλία των Εβραίων. Για τις ανάγκες της αντι-εβραϊκής προπαγάνδας ρίχτηκε τότε στην πυρά το πνευματικό έργο των Αϊνστάιν, Μπέντζαμιν, Μπρεχτ, Κάφκα, Ένγκελς, Μαρξ και Τρότσκι.
Ο έμπορος της Βενετίας, Ουίλιαμ Σαίξπηρ
«Ο Έμπορος της Βενετίας» του Σαίξπηρ αφαιρέθηκε από όλες τις σχολικές βιβλιοθήκες στις Πολιτείες Μίσιγκαν και Νέας Υόρκης, λόγω του τρόπου με τον οποίο απεικονίζεται ο εβραίος χαρακτήρας του έργου, Σάιλοκ.
Ο τελευταίος πειρασμός, Νίκος Καζαντζάκης
Το 1953 ο Καζαντζάκης τελειώνει το μυθιστόρημα “Ο τελευταίος πειρασμός” και η Εκκλησία ζητά τον διωγμό του συγγραφέα, πριν ακόμα κυκλοφορήσει το βιβλίο. Επίσης το Βατικανό ενέγραψε το βιβλίο στον πίνακα των απαγορευμένων αναγνωσμάτων. Ο συγγραφέας τελικά αφορίστηκε από την Εκκλησία της Ελλάδος. Το βιβλίο σήμερα βρίσκεται στις βιβλιοθήκες και τα βιβλιοπωλεία της χώρας ενώ έχει μεταφραστεί σε πολλές άλλες γλώσσες.
Όμως, «κάθε βιβλίο που καίγεται, φωτίζει τον κόσμο» είχε δηλώσει ο Αμερικανός λογοτέχνης του 19ου αιώνα Ραλφ Έμερσον. Φράση που επιβεβαιώνει πως συνήθως η λογοκρισία ενός βιβλίου έχει τα αντίθετα αποτελέσματα. Άλλωστε πολλά από τα βιβλία με την μεγαλύτερη επίδραση βρέθηκαν κάποια στιγμή στις απαγορευμένες λίστες και οι φωτισμένοι συγγραφείς τους είδαν το έργο τους να γίνεται προσάναμμα, στο βωμό του συντηρητισμού.
