Το “The Boy and the Heron” του Miyazaki: ένα απροσδόκητο καλλιτεχνικό ταξίδι

Το “The Boy and the Heron”, η νέα μεγάλου μήκους ταινία του Hayao Miyazaki αποτελεί ένα απροσδόκητο καλλιτεχνικό «ταξίδι», δέκα χρόνια ακριβώς μετά την τελευταία του κινηματογραφική παραγωγή, το “The Wind Rises” (2013).

Με την έννοια ότι ο κινηματογράφος του, πίσω από την όποια φαινομενική αυτοαναφορικότητα, γίνεται αντίθετα όλο και πιο υψηλός και πολύπλοκος∙ Ενήλικος, για να το θέσω με μια λέξη. Και όπου το παραμύθι όχι μόνο γίνεται μια πολυεπίπεδη ηθική παραβολή, αλλά μετατρέπεται σε σουρεαλιστικό φωτισμό πάνω στη βαθιά ασάφεια της πραγματικότητας, πλησιάζοντας τις ώριμες παραγωγές της φιλμογραφίας του David Lynch.

Ένα στατικό και συνάμα τεράστιο ταξίδι, σε έναν τόπο αλλά κι ανάμεσα σε άπειρους τόπους, κόσμους, σύμπαντα, παράλληλες και ταυτόχρονες χρονικότητες ∙ Και πάνω απ’ όλα ανάμεσα σε νεκρούς και ζωντανούς ανθρώπους[…] Και μέσα σε αυτό το καρουζέλ της αντιστρεψιμότητας, για να ζήσει κανείς −αλλά ίσως είναι πιο ακριβές να πούμε ότι για να προσπαθήσει κανείς να ανακτήσει την ευχαρίστηση της ζωής− θα πρέπει να προσπαθήσει να πεθάνει.

Θρίαμβος της αστάθειας των πραγμάτων

Για να εξηγήσουμε καλύτερα τα όσα ειπώθηκαν, το πρώτο πράγμα που ίσως πρέπει να διευκρινιστεί είναι ότι ο Ιάπωνας δάσκαλος του είδους του animation ξεπερνά τις αναφορές στον ανάποδο κόσμο [mundus inversus] της Αλίκης στη Χώρα των Θαυμάτων, που ήδη έχουμε δει σε άλλους τίτλους-αριστουργήματα της φιλμογραφίας του. Προχωρά λοιπόν παραπέρα, […] με την έννοια ότι γίνεται όλο και πιο άπειρος, κοσμικός και αστρικός, ξεκινώντας όμως από το συγκεκριμένο και κινούμενος σε πολύ λεπτές γραμμές, ανάμεσα στα κρυμμένα κενά των διαφόρων διαστάσεων.

Είναι σαφές ότι η ταινία αποτελεί ένα είδος συνέχειας του “The Wind Rises”: Περνάμε από το τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου στην αρχή του Δεύτερου (στις δύο τελευταίες ταινίες μεγάλου μήκους του Miyazaki, οι σύγχρονοι πόλεμοι έρχονται να αντικαταστήσουν τους αρχαϊκούς-μυθολογικούς), και στις δύο ταινίες απέχουμε πολύ από τον ηρωισμό −τον οποίο ο σκηνοθέτης τείνει να επιφυλάσσει για τις γυναίκες πρωταγωνίστριες− αφού ο Jiro, ο αεροναυπηγός μηχανικός πρωταγωνιστής του “The Wind Rises”, ήταν τόσο κοντόφθαλμος που δεν έβλεπε τον θάνατο που έφεραν οι δημιουργίες του, αλλά μόνο την ποίηση των μορφών. Στο “The Boy and the Heron” βρισκόμαστε στον θρίαμβο της αντιστρεψιμότητας ή της αστάθειας των πραγμάτων, μια σταθερά στον κινηματογράφο του Miyazaki.

Ενώ η πολεμική σύγκρουση μαίνεται στο παρασκήνιο, ένα νεαρό αγόρι στο κατώφλι της εφηβείας, ο Μαχίτο, ωθείται βάναυσα στην ενηλικίωση, μια σκληρή πραγματικότητα που διαλύει τα όνειρα και την ομορφιά: ο θάνατος της μητέρας του και ο ξαφνικός γάμος του πατέρα του με την αδελφή της. Για να τον βοηθήσει να βρει κάποια ψυχολογική ανακούφιση, ο πατέρας του παίρνει τον Μαχίτο στην εξοχή, σε ένα αρχοντικό κοντά στο νέο του εργοστάσιο στρατιωτικών αεροσκαφών — ο πατέρας του σκηνοθέτη είχε επίσης ένα τέτοιο εργοστάσιο.

Σταδιακά τον ελκύει ο κοντινός, πολύ μυστηριώδης, εγκαταλελειμμένος κυλινδρικός πύργος, του οποίου το κατώφλι απαγορεύεται κατηγορηματικά να περάσει, αλλά, όπως συμβαίνει συχνά, η απαγόρευση προκαλεί αναπόφευκτα μια έλξη, σχεδόν μαγνητική. Όμορφη και ισχυρή παραλλαγή της μοιραίας πόρτας που δεν πρέπει να ανοιχτεί, μοτίβο ιδιαίτερα παρόν στην παραμυθιακή παράδοση.

Ωστόσο, αναπόφευκτα ο Μαχίτο ξεπερνά το όριο. Και η είσοδος στον πύργο σηματοδοτεί την αρχή ενός  (φαινομενικά) στατικού ταξιδιού, ενώ στην πραγματικότητα παρουσιάζει πολλαπλά επίπεδα, το ίδιο ασταθή και εύθραυστα. Πάνω απ’ όλα βέβαια δεν παύει να είναι ένα ταραχώδες ταξίδι: σίγουρα δεν είναι εύκολο πράγμα −με ένα βήμα προς τα πίσω− να βρίσκεσαι ταυτόχρονα στο κατώφλι της αθωότητας (παιδική ηλικία), και –μ’ένα βήμα προς τα εμπρός–στο κατώφλι της ενοχής και της χειραγώγησης (εφηβεία, ένα είδος προθαλάμου της ενήλικης ζωής).

Ο Μαχίτο, εκμεταλλευόμενος έναν καυγά μεταξύ συντρόφων, κάνει τους πάντες να πιστέψουν ότι τον τραυμάτισαν βάναυσα στο κεφάλι, ενώ στην πραγματικότητα ήταν ο ίδιος που προκάλεσε μόνος του έναν μικρό ακρωτηριασμό στο τριχωτό της κεφαλής: αποτελεί αρχή μιας διαδρομής μύησης –για πολλοστή φορά στον κινηματογράφο του Miyazaki – που συνίσταται στο να περάσει κανείς από το τούνελ της ασάφειας της ανθρώπινης ψυχής και δράσης τη στιγμή που αυτή αρχίζει να εκδηλώνεται ή μάλλον να συνειδητοποιεί τον εαυτό της.

Όταν ο Μαχίτο φτάνει στην παρουσία του άρχοντα του πύργου, επιθυμεί διακαώς να πάρει τη θέση του ως ο μάγος-ελευθερωτής της κλονισμένης ηθικής θέσης, μεταξύ του δαιμονικού και του αγγελικού, και πίσω από τον οποίο, σε αυτή την ταινία που είναι εν μέρει αυτοβιογραφική όπως το “The Wind Rises”, μπορεί κανείς να διακρίνει και τον ίδιο τον Miyazaki. Αφήνουμε στον θεατή να ανακαλύψει αυτή την αμφισβήτηση της ελεύθερης βούλησης, της ηθικής που είναι ταυτόχρονα μεταφορική και ονειρική.

Μια αναζήτηση στο πνεύμα και το μυαλό

Στους σινεφίλ που ίσως αποζητούν το στοιχείο της έκπληξης, θα θέλαμε να πούμε ότι ένας δάσκαλος του κινηματογράφου της ηλικίας του Hayao Miyazaki έχει τη δυνατότητα να δημιουργεί θεματικούς και οπτικούς διαλόγους με τα προηγούμενα έργα του, όπως τα χάρτινα πουλιά στο «Ταξίδι στη χώρα των θαυμάτων», η ασθένεια της μητέρας των πρωταγωνιστών και το μικρό τούνελ στο “My Neighbor Totoro”, που μετατρέπεται σε ένα μεγάλο τούνελ, όπου χάνονται οι γονείς της Chihiro στη ταινία «Ταξίδι στη χώρα των θαυμάτων».

Όμως αυτή η συλλογή της φιλμογραφίας του είναι στην πραγματικότητα, από ορισμένες απόψεις, η ύλη για τη δημιουργία μιας καινούριας σύνθεσης: στην αναζήτηση του πνεύματος και του νου ο Miyazaki προσεγγίζει τον Ντέιβιντ Λιντς, πετυχαίνοντας, όπως εκείνος, να μετατρέψει την ανησυχία και το σκοτάδι, σε ομορφιά και γλυκύτητα, τα μονοπάτια σε κάτι άγνωστο και κλειστό, το αστρικό άντρο του άρχοντα του πύργου στη Μαύρη Στοά του Twin Peaks, ένα μυστηριώδες και μικροσκοπικό δωμάτιο όπου συνδέονται και ελέγχονται τα πάντα, και τα σύνορα μεταξύ ζωής και θανάτου.

Μα πάνω απ’όλα, επιτυγχάνει να δημιουργήσει χαρακτήρες «δυο όψεων», (μη) αναστρέψιμους και κρυφά σχιζοφρενείς, όπως στους Lost Highway (1996) και στο Mulholland drive (2001) του David Lynch: η μητέρα και η αδελφή είναι ίσως το ίδιο πρόσωπο, όπως και η γλυκιά Χίμι με τις μαγικές δυνάμεις και ίσως ακόμη και ο ίδιος ο Μαχίτο, όπως φαίνεται να υποδηλώνουν τα ονόματα της νεκρής μητέρας και του γιου (Mahito-Nihilo).

Οι καταστάσεις του νου και του ψυχισμού (συν)συγχωνεύονται με αριστοτεχνικό τρόπο με το ταξίδι στα σύνορα μεταξύ ζωής και θανάτου και η κόλαση, το limbo ή το ade (ο μη-τόπος της μεταθανάτιας ζωής στον ελληνικό μύθο) βρίσκουν μια θαυμάσια και παραδεισένια μορφή, συγκεντρώνοντας και διαλύοντας τις μορφές των σωμάτων και της ύλης, του χώρου και του χρόνου.

Πηγή: Μετάφραση από internazionale.it

Συντάκτης: Ιωάννα Φούσκη,

Influence:

Αρθρογράφος του flowmagazine.gr.