Γιατί η φιλοσοφία δεν διδάσκεται μαζί με τα άλλα μαθήματα στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα; Η απήχηση της φιλοσοφίας (adsbygoogle = …
Ο Henri Bergson και οι γυναίκες που τον αγάπησαν (Mέρος 2ο)
Ξέρω ότι μια απ’ τις ερωτήσεις που έχετε (ανομολόγητη βέβαια) είναι η εξής: περιτριγυρισμένος από τόσες θαυμάστριες, δίνοντας διαλέξεις μακριά απ’ την οικογένειά του, είχε ο Bergson ερωμένες; Δεν ξέρω να σας απαντήσω. Εάν είχε, το μυστικό φαίνεται να είναι καλά κρυμμένο. Ίσως οι βιογραφίες του να μας διαφωτίσουν.
Αν χάσατε το πρώτο μέρος του αφιερώματος στον Αnri Bergson μπορείτε να το δείτε εδώ:
Henri Bergson: ο φιλόσοφος που αγάπησαν οι γυναίκες
Ο προφορικός και γραπτός λόγος του Bergson, ήταν – και είναι – υποβλητικός και μεταφορικός, ένας λόγος που άπαξ και «μπείς» μέσα του σε παρασύρει -πάντα στο πλαίσιο της φιλοσοφίας.
Συχνά χαρακτηριζόταν ως «ποιητικός» από θαυμαστές και από κριτικούς του, κερδίζοντάς του το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1927. Αλλά σύντομα κατηγορήθηκε ως ακραίος αντί-διανοούμενος από αντιπάλους που έβλεπαν τους εαυτούς τους ως υπερασπιστές του ορθολογισμού και παρουσίαζαν την ολοένα αυξανόμενη δημοτικότητα των διαισθητικών μεθόδων – δηλαδή θεωρία χωρίς πείραμα – του Bergson ως επικίνδυνη για την θετική γνώση.
Η φιλοσοφία του Bergson, έλεγαν, δεν είχε σαφήνεια, και πρέπει να καταπολεμηθεί, καθώς ήταν θεμελιωμένη σε έναν αναξιόπιστο και σκοτεινό μυστικισμό που ήταν «θηλυκός» κατά φύση. Ένας συγγραφέας εξέφρασε αυτή την ιδέα συνοπτικά: «Είναι αλήθεια, ο Bergson σχεδόν ασφυκτιά από τις οσμές αρωμάτων όταν οι γυναίκες παρακολουθούν διαλέξεις του- αλλά αν ο Μπέργκσον ήταν πραγματικά φιλόσοφος, καμία γυναίκα δεν θα τον άκουγε. (!) Είναι βέβαια μια αλήθεια ότι η φιλοσοφία χωλαίνει όσον αφορά τον εργαστηριακό πειραματισμό, όπως άλλωστε και κάθε θεωρία προτού γίνει πείραμα.
Οι συσχετισμοί μεταξύ θηλυκότητας και παραλογισμού γίνονταν συχνά παράλληλα με αντισημιτικές επιθέσεις κατά του φιλοσόφου, φτάνοντας στο σημείο να υποστηρίξει κάποιος κριτικός ότι: ο Bergson δεν θα φτάσει ποτέ στο επίπεδο ενός Αριστοτέλη ή ενός Leibniz επειδή είναι Εβραίος (κι επειδή αρέσει στις γυναίκες- αυτό δεν το είπε, το λέω εγώ). Παρ’ όλα αυτά οι αίθουσες παρέμεναν γεμάτες γυναίκες- κυρίως- και άνδρες. Προφανώς οι εν λόγω γυναίκες δεν είχαν σε μεγάλη υπόληψη τους εν λόγω άνδρες κριτικούς, ούτε την γνώμη της κοινωνίας, όπως άλλωστε κι ο Bergson που συνέχιζε απτόητος.
Ναι, όμως αυτά θέλουν θάρρος κι επιμονή και αυτό το κάτι που λέγεται ελευθερία που εκείνη την εποχή είχαν αρχίσει να αντιλαμβάνονται οι γυναίκες ότι αιώνες τώρα τους έλλειπε… και… σήκωσαν κεφάλι.
Τώρα, οι «γελοίες γυναίκες» εισέβαλαν στα κοινωνικό-πολιτικά χωράφια (χώρος αποκλειστικά των ανδρών), και η άνοδος του Bergson ήρθε την εποχή που ήταν υπό συζήτηση το δικαίωμα ψήφου των γυναικών. Και καθώς είχαν γελοιοποιηθεί αρκούντως οι διανοητικές ικανότητες των φιλοσοφούντων γυναικών, τώρα τέθηκαν πάλι υπό εξονυχιστική εξέταση οι ικανότητές τους ως ψηφοφόρων, παίρνοντας σβάρνα και τον Bergson. Η «λογική» είναι απλή: εάν δεν σου έχω δώσει δικαιώματα είναι επειδή είσαι βλάκας, εξ ου και δεν έχεις δικαιώματα ούτε εσύ, αλλά και ούτε κι όποιος κάνεις παρέα διότι κι αυτός είναι βλάκας μιας και σε κάνει παρέα. («λογική» που χρησιμοποιούμε και σήμερα).
Το 1913, ο Μπέργκσον ρωτήθηκε για τις απόψεις του σχετικά με το «φεμινιστικό κίνημα στην Ευρώπη και την Αμερική». Ενώ έκανε ένα σημαντικό βήμα δηλώνοντας ότι δεν είχε «βρει καμία νοητική διαφορά μεταξύ ανδρών και γυναικών», και ότι όταν δίδασκε τους νέους, άνδρες και γυναίκες, ήταν ανίκανος να διακρίνει αν τα δοκίμια που γράφτηκαν ήταν από γυναίκες ή άνδρες φοιτητές, εξέφρασε κάποιες επιφυλάξεις σχετικά με την παροχή της ψήφου στις γυναίκες , έτσι, ξαφνικά, με τη μία. Φιλόσοφος ήταν, που σημαίνει επιρρεπής στα ρεύματα της εποχής του όπως όλοι άλλωστε, αλλά ίσως πιο προσεκτικός;
Είμαι υπέρ του πειραματισμού, είπε, αλλά πρέπει να προσθέσω ότι πρόκειται για ένα επικίνδυνο πείραμα, δεδομένου ότι το ήμισυ του πληθυσμού θα πάρει ξαφνικά ψήφους. Νομίζω ότι πρέπει να γίνει σταδιακά. Οι γυναίκες μέχρι στιγμής δεν είχαν ενδιαφέρον για την πολιτική και δεν θα μπορούσε να αναμένεται να έχουν την ικανότητα για αυτό … Σίγουρα δεν εγκρίνω τις μαχητικές μεθόδους των σουφραζέτων. Γνωρίζω ότι όπου υπάρχει ενθουσιασμός υπάρχει και βία, αλλά έτσι οι γυναίκες μπορεί να τραυματίσουν τον δικό τους σκοπό. (μακρόχρονα, δεν είχε τόσο άδικο, δείχνοντας έναν άνθρωπο που έβλεπε όχι μόνο πέραν της μεγάλης μύτης του, αλλά είχε και μια καλή αντίληψη των ανθρωπίνων παθών). Το επιχείρημα επηρέασε ευρέως κι έτσι οι Γαλλίδες έπρεπε να περιμένουν μέχρι το 1944 για το δικαίωμα ψήφου. (Αυτό ίσως μετρά εναντίον του, αλλά εάν περιμένουμε τελειότητα, δεν θα την βρούμε ποτέ.)
Η δημόσια συζήτησή του με τον Αϊνστάιν το 1922 αναφέρθηκε διεθνώς, και το 1927 του απονεμήθηκε το βραβείο Νόμπελ, όμως σιγά-σιγά και μάλλον σκόπιμα αναχώρησε από τα φώτα της δημοσιότητας.
Ο Bergson δεν είχε απολαύσει ποτέ τη φήμη του και, καθώς ο ίδιος αναχώρησε από την δημοσιότητα, εξαφανίστηκε κι αυτός και η φιλοσοφία του από το νου των ανθρώπων. Καθώς οι αντιλήψεις του είχαν αρκετούς εχθρούς, αυτό δεν ήταν και τόσο δύσκολο. Προφανώς δεν τον ενδιέφερε- ακόμη μια ιδιότητα που είναι σπάνια: η έλλειψη αυταρέσκειας.
Είναι δύσκολο να μιλήσουμε για τις γυναίκες που γέμιζαν τις αίθουσες διαλέξεων του Bergson, διότι απλά δεν τις ξέρουμε, κι εκείνοι που τότε τις ήξεραν, τις αποκαλούσαν ανόητες. Ευτυχώς έχουμε κάποια γραπτά από γυναίκες της εποχής.
Το 1913, η Αμερικανίδα συγγραφέας και φεμινίστρια Μ. Cox υποστήριξε ότι η αναζήτηση της ανθρωπότητας για μια καλύτερη κατανόηση του σύμπαντος, τόσο επιστημονική όσο και θεολογική, έχει μέχρι στιγμής βασιστεί εξ ολοκλήρου σε άνδρες και υλιστικά καθοδηγούμενες μεθόδους. Το ένστικτο και η διαίσθηση, από την άλλη πλευρά, ήταν σε αρμονία με τη δημιουργικότητα της ζωής και με το γυναικείο μυαλό. Σχεδόν 10 χρόνια αργότερα, η νεαρή Beauvoir, έγινε αναγνώστης του Bergson, συγκινημένη από την ιδέα του ότι η αληθινή ελευθερία βρίσκεται ουσιαστικά στα άμεσα στοιχεία της βιωμένης εμπειρίας- και όχι σε κάποιο ουράνιο κι απρόσιτο επίπεδο όπως συχνά νομίζουμε, αγνοώντας έτσι επιδεικτικά την καθημερινότητα που βρίσκεται η ζωή μας.
Η Cox και η Beauvoir είναι μόνο δύο περιπτώσεις των πολλών γυναικών του 20ου αιώνα που ασχολούνται με ριζικά με τη φιλοσοφία της εποχής τους. Ο Bergson δεν άρεσε στις γυναίκες επειδή ήταν της μόδας, όπως τα καπέλα. Στο κάτω-κάτω πόσες φορές θα πάμε κάπου όπου σκυλοβαριόμαστε, όπου είναι στριμωγμένα, όπου δεν είμαστε ευπρόσδεκτοι και θύματα δημόσιου χλευασμού επειδή είναι της μόδας; Κι απ’ την άλλη, μήπως οι άνδρες δεν πολύ-πήγαιναν διότι πήγαιναν οι γυναίκες κι άρα το θεωρούσαν a priori «κατώτερό» τους;
Άρα, τι ήταν αυτό που «έλκυε» τις γυναίκες; Να ρισκάρουμε να πούμε το οφθαλμοφανές; Ότι ο Bergson καλοδεχόταν τις γυναίκες στις αίθουσες του δίχως να νοιάζεται για την γνώμη των ανδρών φιλοσόφων και μη. Δύσκολο να αγνοείς το peer group σου και τους κριτικούς, ειδικά στον τομέα της εργασίας σου, ειδικά αν κινδυνεύεις να σε χλευάσουν.
Δύσκολο να αγνοήσεις, διότι δεν βαδίζεις την πεπατημένη, το ότι μπορεί να καταστραφεί η καριέρα σου και ίσως και η οικογένειά σου.
Δύσκολο να μιλάς μια γλώσσα απλή, χωρίς περιττές επιστημονικούρες ώστε να φαίνεσαι σπουδαίος, και άρα μια γλώσσα πιο ποιητική και ρέουσα, που δεν είναι στεγνή και δεν ντρέπεται το συναίσθημα. Ο Bergson μιλούσε για την ελευθερία και την βούληση, και αρα για τον νου, κάτι που οι γυναίκες είχαν ανάγκη να ακούσουν και για το οποίο δεν γινόταν λόγος δημόσια.
Ο Bergson το έβγαλε στη φόρα και το ανήγγειλε από κάθε βήμα: Αυτό, η φιλοσοφία, είναι για όλους! Διότι ο κόσμος είναι για όλους! Πράγμα πρωτάκουστο, καθώς έως τότε ο κόσμος και η φιλοσοφία ήταν μόνον για τους άνδρες…(Οχι, δεν έχω τίποτα εναντίον των ανδρών, τουναντίον είναι αξιολάτρευτα πλάσματα, όμως η αλήθεια είναι αλήθεια).
Διαβάζοντας τα βιβλία του φιλοσόφου βλέπουμε ότι έχει ένα χιούμορ λεπτό και διακριτικό, μια αίσθηση του αστείου και της στιγμής που πρέπει να ειπωθεί αυτό, πράγμα που κάνει την μάθηση πιο ευχάριστη, δίνοντάς της ένα χαμόγελο που ελκύει τον ακροατή – και πάλι κάτι ξένο για την φιλοσοφία απ’ την οποία (κακώς) εν γένει λείπει το χιούμορ. Είναι άλλο η ειρωνία του Σωκράτη που διατηρεί την απόσταση, άλλο το χιούμορ που καλεί τον ακροατή να μοιραστεί το θέμα ως ίσος.
Ο Bergson αν και όχι πολύ γνωστός, δεν ήταν διόλου τυχαίος, το αντίθετο. Κι αν τον δείτε στις φωτογραφίες των βιβλίων του, θα δείτε οτι πίσω απ’ την αυστηρή εμφάνιση με το υψηλό καλογερίστικο κολάρο, το ευρύ μέτωπο (οκ, καράφλα), την γαμψή και πολύ Γαλλική μύτη, το παχύ μουστάκι και την αμυδρή κλήση του κεφαλιού, σχηματίζεται αχνά ένα μικρό χαμόγελο, λίγο, τόσο δα –όχι ειρωνικό, μα φιλικό και σκεπτικό, κι ένα βλέμμα ονειροπόλο κι ερευνητικό μαζί που σε κοιτάει ευθεία στα μάτια χωρίς φόβο. Ένας άνθρωπος που ξέρει τι πιστεύει και γιατί το πιστεύει.
Διαβάστε τον. Σιγά-σιγά. Και σιγά-σιγά θα δείτε ένα υπέροχο, ατελείωτο τοπίο, έναν διαρκώς ρέοντα κι εναλλασσόμενο κόσμο, όπως τα πολύχρωμα, χαρούμενα φορέματα των γυναικών που τον ακολούθησαν, όπου τίποτα δεν είναι βαρετό, να ξεδιπλώνεται μπροστά σας: είναι ο κόσμος στον οποίο ζούμε – και που δεν τον βλέπουμε.
Κι αυτό είναι η αρχή του φιλοσοφείν.
