7 Σπουδαία αντιπολεμικά βιβλία που πρέπει να διαβάσεις

“Αν έστω και ένα παιδί σε κάποια άκρη του κόσμου πεθαίνει από την πείνα ή από τον πόλεμο, τότε ο πολιτισμός μας έχει αποτύχει οικτρά”.

Νίκος Καζαντζάκης

Τα τύμπανα του πολέμου, που κρούουν εκκωφαντικά και αιχμηρά, τους τελευταίους μήνες στα -όχι και τόσο- ευήκοα ώτα μας, με ώθησαν στο να σταχυολογήσω μια λίστα, με ορισμένα από τα σημαντικότερα αντιπολεμικά βιβλία της Παγκόσμιας Λογοτεχνίας.

Η ανάγνωσή τους, προσφέρει έτοιμες εμπειρίες, που μπορούν να αφυπνίσουν και να προβληματίσουν γόνιμα, για καίρια ζητήματα∙ όπως για το ποιες ανθρώπινες εσωτερικές διεργασίες οδηγούν στην εκδήλωση της βίας και κατ’ επέκταση του πολέμου και πως μπορούμε να τις αναχαιτίσουμε, ώστε να ζήσουμε κάποτε, σε έναν κόσμο ειρηνικό.

Η κοφτερή πένα των συγγραφέων που ακολουθούν, υποδεικνύει τον όλεθρο που εξαπολύει ένας πόλεμος. Έτσι, μέσα από τον απολογισμό των λαθών που διέπραξαν οι προηγούμενες γενιές-και συνεχίζει η παρούσα- ίσως τα παρατιθέμενα βιβλία αποτελέσουν πνευματικούς οδηγούς, ώστε να βελτιωθούμε ως άνθρωποι.

1. “Αποχαιρετισμός σε όλα αυτά”, του Ρόμπερτ Γκρέιβς

Το βιβλίο αποτελεί την αυτοβιογραφία του Γκρέιβς, η οποία είναι προϊόν της βαθιάς επιθυμίας του να καταγράψει, τις συγκλονιστικές εμπειρίες του, από τον όλεθρο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η συγγραφική του απόπειρα κινείται στη μυθιστορηματική αυτοβιογραφία και το ιστορικό αφήγημα, όπου εκτός από τη σκιαγράφηση των δεινών και της φρίκης του πολέμου, παρουσιάζει στιγμιότυπα από τις περιπλανήσεις του, στην Αγγλία, στην Ιρλανδία και την Αίγυπτο, στις αρχές του 20^ου αιώνα.

Επιπλέον, ο Γκρέιβς αφηγείται τις αναμνήσεις του από τα κολεγιακά του χρόνια, τις πρώτες ερωτικές του εμπειρίες και τη συντηρητική του διαπαιδαγώγηση. Ωστόσο, στο βιβλίο του περιγράφονται με κινηματογραφική διεισδυτικότητα, οι συνθήκες στα χαρακώματα, η αγριότητα των μαχών στα μέτωπα της Ευρώπης και η ωμότητα των εγκλημάτων του πολέμου.

Ο Γκρέιβς καυτηριάζει τη λεγόμενη «αναγκαιότητα» του Μεγάλου Πολέμου και τάσσεται υπέρ της άποψης, ότι ο πόλεμος θυσίασε τη γενιά του στο «βωμό της ηλιθιότητας…». Εντέλει, το βιβλίο κλείνει αφηγηματικά, με τις μαρτυρίες σπουδαίων συγγραφέων του 20^ου αιώνα, όπως του Έλιοτ, του Πάουντ και του Τ.Ε. Λόρενς, οι οποίοι είχαν έρθει σε επαφή με τον Γκρέιβς.

2. «Ουδέν νεώτερον από το δυτικόν μέτωπον», του Έριχ Μαρία Ρεμάρκ

Το βιβλίο αναφέρεται στις εμπειρίες του Πάουλ Μπόουμερ, ο οποίος από μαθητής κατέληξε στρατιώτης στα χαρακώματα της πρώτης γραμμής, του δυτικού μετώπου κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Ρεμάρκ περιγράφει γλαφυρά τις φρικτές συνιστώσες του πολέμου, τον θάνατο, τη σφοδρότητα των μαχών, το παράλογο μίσος, τη χειραγώγηση, τη διάψευση των ελπίδων και την προδοσία.

Μολαταύτα- στο έργο- οι Γερμανοί στρατιώτες της Σιδηράς Νεολαίας παραμένουν ακλόνητοι στις θέσεις τους, εκτελούν αναντίρρητα τις εντολές των ανωτέρων τους, σκορπούν γύρω τους τον θάνατο για να επιβιώσουν και διακινδυνεύουν τη ζωή τους, στο πλαίσιο ενός πολέμου, του οποίου το νόημα δεν καταλαβαίνουν.

Κοντολογίς, με βάση την περίληψη στο οπισθόφυλλο του βιβλίου, «το αριστουργηματικό αντιπολεμικό μυθιστόρημα του Ρεμάρκ αφηγείται τη σκληρή ενηλικίωση μιας γενιάς που “καταστράφηκε στη δίνη του πολέμου”.

Απαγορεύτηκε από τους Ναζί και ρίχτηκε στην πυρά, διότι το ειρηνικό πνεύμα του και η αντιηρωική σκοπιά του ήρωά του απειλούσαν τα θεμέλια της φασιστικής ιδεολογίας».

3. «Γράμμα στον άνθρωπο. Γιατί βία; Γιατί πόλεμος;» Γκάντι-Τολστόι, Αϊνστάιν- Φρόιντ

Πρόκειται για μία συλλογή που περιλαμβάνει την αλληλογραφία τεσσάρων κολοσσών της επιστημονικής, κοινωνικής, πολιτικής και θρησκευτικής σκέψης.

Συγκεκριμένα, το βιβλίο διαθέτει την αλληλογραφία  μεταξύ Γκάντι και Τολστόι και αυτήν μεταξύ Αϊνστάιν και Φρόιντ. Έτσι, το 1908, ο νεαρός τότε Γκάντι διαβάζει μια επιστολή του Τολστόι, όπου ο συγγραφέας αναλύει διεισδυτικά το φαινόμενο της βίας, όπως και τις αιτίες του και προτείνει τρόπους αντιμετώπισής τους.

Αναλόγως, μερικά χρόνια αργότερα το 1931, ο σπουδαίος επιστήμονας, Άλμπερτ Αϊνστάιν, διακρίνοντας τα σύννεφα του πολέμου να πυκνώνουν πάνω από την Ευρώπη, απευθύνει μια επιστολή στον ψυχαναλυτή Φρόιντ-τον οποίο θαυμάζει για το επιστημονικό του έργο- παρακινώντας τον να απαντήσει στο εξής ερώτημα: «Υπάρχει κάποιος τρόπος να ελευθερώσουμε το ανθρώπινο είδος από τον τρόμο του πολέμου;». Ο Φρόιντ του απαντά με μία μακροσκελή επιστολή, όπου αναλύει με οξυδέρκεια και ενσυναίσθηση την ψυχολογία του ανθρώπου και τις παρορμήσεις που τον ωθούν στη βία και τον πόλεμο. Στο τέλος, ο ψυχαναλυτής υποδεικνύει τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν, ούτως ώστε να εξαλειφθεί σταδιακά η βία στον κόσμο. Επομένως, τα ερωτήματα που έθεσαν, οι επιφανείς αυτοί πνευματικοί άνθρωποι του 20^ου αιώνα, παραμένουν ακανθώδη έως τις μέρες μας και γι’ αυτόν τον λόγο, το βιβλίο αυτό αξίζει μία θέση στο ράφι κάθε βιβλιοθήκης.

4. «Ο Καλός στρατιώτης Σβέικ», του Γιάροσλαβ Χάσεκ

Ο Χάσεκ εξιστορεί τις περιπέτειες ενός Βοημού στρατιώτη, του Σβέικ, ο οποίος υπηρετεί στον αυστροουγγρικό  στρατό, κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Σβέικ είναι ένας αφελής, φιλήσυχος και άδολος νεαρός, ο οποίος εγκαταλείπει την ήρεμη καθημερινότητά του, για να πάει στο μέτωπο. Ο χαρακτήρας του προκαλεί πολλά προβλήματα στους ανωτέρους του. Μέσα στη δίνη του πολέμου, χάνει τον λόχο του και ύστερα από αρκετές περιπέτειες, τον ξαναβρίσκει, παραμένοντας ο ίδιος ατάραχος.

Ακόμα, ο Σβέικ δυσκολεύεται να συμμορφωθεί με τους κανόνες της στρατιωτικής πειθαρχίας και να καταλάβει τη δομή της γραφειοκρατίας του στρατού. Επομένως, όταν λαμβάνει τη θέση του θαλαμηπόλου, φέρνει σε δυσχερή θέση τον λοχαγό του, εξαιτίας των τραγικών του λαθών. Οι τραγελαφικές καταστάσεις που περιγράφει ο Χάσεκ δίνουν ένα σατυρικό τόνο στο κείμενο, με στόχο να γελοιοποιηθεί ο μιλιταρισμός, η στρατιωτική ακαμψία και εντέλει η ίδια η πρακτική του πολέμου.

5. «Το Ημερολόγιο της Άννας Φράνκ»

Το ημερολόγιο της Άννας Φράνκ μπορεί να μην περιγράφει στρατιωτικές επιχειρήσεις ή πολεμικές συγκρούσεις, αλλά, αποτυπώνει τα βιώματα και τα συναισθήματα του άμαχου πληθυσμού κατά την διάρκεια ενός πολέμου. Η Άννα ήταν δεκατριών χρονών όταν έλαβε ως δώρο το ημερολόγιο που θα γινόταν έπειτα, σύμβολο διαμαρτυρίας κατά του Ολοκαυτώματος.

 Περίπου έναν μήνα, αφότου η Άννα ξεκίνησε να γράφει το ημερολόγιό της, η μεγαλύτερη αδερφή της κλήθηκε από τις αρχές ώστε να οδηγηθεί σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Έτσι, ο πατέρας της Όττο Φράνκ, φυγάδευσε την οικογένειά του- όπως και την οικογένεια του συνεταίρου του, καθώς ήταν όλοι εβραϊκής καταγωγής- στο εργοστάσιο πηκτίνης που διατηρούσαν.

Οι οικογένειες, με τη βοήθεια των πιστών τους υπαλλήλων, έμειναν κρυμμένες για δύο χρόνια, σε ένα μικρό δωμάτιο στο πίσω μέρος του εργοστασίου, το οποίο έκλεινε πίσω από μία κινητή βιβλιοθήκη. Έτσι, η είσοδος του δωματίου δεν ήταν αντιληπτή σε όποιον δεν την γνώριζε. Ωστόσο, τον Αύγουστο του 1944, έγιναν αντιληπτοί από τις αρχές και αφού συνελήφθησαν, οδηγήθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπου πέθαναν εξαιτίας των κακουχιών.

Ο μοναδικός επιζών, ο πατέρας της Άννα έλαβε αργότερα- από τους ανθρώπους που τους είχαν βοηθήσει κατά την διάρκεια του πολέμου- το ημερολόγιό της και το εξέδωσε το 1947. Το 1952 κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ και αφού έγινε best seller, κέρδισε το βραβείο Pulitzer το 1955. Εν κατακλείδι, η σπουδαιότητα του βιβλίου έγκειται, στο ότι μπορούν οι αναγνώστες να δουν μέσα από τα μάτια ενός παιδιού, την φρίκη που προκαλεί ο πόλεμος. 

6. «Σφαγείο Νούμερο 5», του Κουρτ Βόνεγκατ

Πρόκειται για ένα σουρεαλιστικό βιβλίο, με έντονο σατυρικό ύφος, που καυτηριάζει τις πολεμικές επιχειρήσεις και τη βία ως ανθρώπινες πρακτικές, μέσα από ένα ταξίδι στον χρόνο. Ωστόσο, βάση όλων των χρονικών περιόδων που εξιστορούνται, αποτελεί ο βομβαρδισμός της Δρέσδης, κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο- ένα γεγονός που στιγμάτισε βαθιά τον συγγραφέα.

Ο Βόνεγκατ συνθέτει ένα έπος επιστημονικής φαντασίας, το οποίο λοιδορεί τον πατριωτισμό και τον μιλιταρισμό, ως τις δύο όψεις της ανθρώπινης παθογένειας. Σε έναν νοσηρό κόσμο, όπου τα παιδιά στέλνονται στην πρώτη γραμμή του πολέμου και το σεξ μετατρέπεται σε ψυχαγωγικό νούμερο ζωολογικού κήπου, σε έναν μακρινό πλανήτη∙ όπου ένας βετεράνος, ο Μπίλ Πίλγκριμ ταξιδεύει στον χρόνο και απάγεται από εξωγήινους και όπου η μακάβρια ξενάγηση- φιλοξενία στο Σφαγείο Νούμερο 5 της Δρέσδης είναι υποχρεωτική.

Το επιστέγασμα αυτού του συνονθυλεύματος πολεμικού παραλογισμού είναι η ανακοίνωση του Τρούμαν για τη ρίψη της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα. Το βιβλίο αποτελεί «γροθιά στο στομάχι», καθώς αποκαθηλώνει όσα πλασματικά «ιερά και όσια» έχουν οδηγήσει τον πλανήτη στον όλεθρο του πολέμου. 

7. «Catch 22», του Τζόζεφ Χέλερ

Ο Χέλερ μέσα στο έργο του εξυφαίνει, μια σκοτεινή κωμωδία που καταβαραθρώνει τις κοινωνικές «αξίες» που εκπορεύονται από το καπιταλιστικό σύστημα και κυρίως τις σχέσεις εξουσίας, απότοκο των οποίων είναι ο πόλεμος. Κεντρικός χαρακτήρας είναι ο σμηναγός Τζον Γιοσαριάν, ο οποίος υπηρετεί για τρία χρόνια την αμερικανική πολεμική αεροπορία, κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και επιθυμεί να φύγει με κάθε τρόπο, ώστε να επιστρέψει στο σπίτι του.

Ωστόσο, έρχεται αντιμέτωπος με τον Συνταγματάρχη του, ο οποίος του ανεβάζει τον αριθμό των πτήσεων, με συνέπεια να μην μπορεί να απολυθεί. Τότε, εφευρίσκει την ιδέα να υποδυθεί τον τρελό, ώστε να τον διώξουν από την αεροπορία. Τα αποτελέσματα της πράξης του, τον οδηγούν σε τραγελαφικές καταστάσεις, με φόντο την παράνοια του πολέμου. Το Catch 22 αποτελεί μία οξύμωρη δυστοπία, διαχρονική και επίκαιρη.

Συντάκτης: Ευφροσύνη Σπύρου,

Influence:

Αρθρογράφος του flowmagazine.gr.