Ενδοοικογενειακή βία: Ψυχολογία του θύματος και του θύτη

Υπάρχουν μέσα στην κάθε κοινωνία περιβάλλοντα, δεσμοί και συστήματα σχέσεων, οικογενειακά και κοινωνικά, στα οποία η βία ασκείται τακτικά και μεθοδικά.

Προσδιορισμός της έννοιας

Στις περιπτώσεις που παρατηρείται η τακτικότητα και η μεθοδικότητα, γίνεται λόγος για συστηματική κακοποίηση και χρειάζεται αλλαγή της δυναμικής των σχέσεων.

Η βία και ο επακόλουθος προσδιορισμός των σχέσεων των μελών μίας οικογένειας με βάση τη βίαιη άσκηση εξουσίας, δίνει στην οικογένεια προβληματική συσχέτιση των μελών μεταξύ τους: δεν απαρτίζουν μία ομάδα αλληλοϋποστήριξης και συνύπαρξης. Οι σχέσεις των μελών βιώνονται ως νοσηρές σχέσεις αλληλεξάρτησης. Η παγιοποίηση της κατάστασης αυτής οδηγεί συχνά τους ανθρώπους που είναι δέσμιοι της βίαιης κατάστασης, θύτες και θύματα, να την θεωρούν ως φυσιολογική, έχοντας βιώσει μόνο μέσα σε αυτή και όντας συνηθισμένοι σε αυτού του είδους την αλληλεπίδραση.

Έτσι, η ψυχολογική βία εάν- σπάνια- δε φτάσει ποτέ στο βαθμό της σωματοποίησης, εξακολουθεί να υφίσταται, αφού το καθεστώς των οικογενειακών, σχεδόν ποτέ δεν αλλάζει ριζικά.

Ακόμη και αλλαγές που μπορεί να μοιάζουν αξιοσημείωτες, όπως είναι η απομάκρυνση ενός μέλους από την εστία, ελάχιστα καταφέρνουν να διαφοροποιήσουν τη σχέση καθεαυτή μεταξύ του θύτη και του θύματος. Ακόμη δε πιο συχνά, τέτοιας φύσης λυτρωτικές αλλαγές δεν επιδιώκονται καν, από κανένα από τα εμπλεκόμενα μέλη. Η κάθε περίπτωση είναι μοναδική και χρήζει προσωπική ενασχόληση του ατόμου, όμως τέτοιου είδους αλλαγές που θα απαλλάξουν δια παντός το άτομο που υποφέρει δεν επιχειρούνται, ίσως λόγω του φόβου σχετικά με τη μελλοντική προσαρμογή σε νέα δεδομένα ζωής. Προτιμάται έτσι η παραμονή σε μία βίαιη παγιοποιημένη σχέση. Δημιουργείται δηλαδή ένας καλά ανατροφοδοτούμενος κύκλος συντήρησης μίας κατάστασης ανυπόφορης για την ανθρώπινη ψυχή και το σώμα.

Η ενδοοικογενειακή βία είναι η κατάσταση κατά την οποία ένα μέλος της οικογένειας προκαλεί οποιασδήποτε μορφής βλάβες σε ένα άλλο μέλος της και η άσκηση της βίας εντός της οικογενειακής εστίας δεν περιορίζεται στη σωματική κακοποίηση, αλλά είναι δυνατό να πάρει άλλες μορφές. Γενικά, συμπεριλαμβάνει τις άμεσες και έμμεσες απειλές, την παραμέληση, την παθητική- επιθετική συμπεριφορά, τον συναισθηματικό και ψυχολογικό εκβιασμό, τη σεξουαλική κακοποίηση, την κοινωνική απομόνωση, τον οικονομικό έλεγχο και συνολικά κάθε συμπεριφορά που ωθεί ένα άτομο να ζει υπό διαρκή φόβο.

Ψυχοσύνθεση του Θύματος

Η τελευταία αυτή γενίκευση του ορισμού της ενδοοικογενειακής βίας είναι ιδιαίτερα χρήσιμη στον χαρακτηρισμό μίας κατάστασης ή ενός περιστατικού ως βίαιου και συνεπώς κολάσιμου. Στην εισαγωγή έγινε νύξη σχετικά με την αδυναμία των εμπλεκομένων στο να διακρίνουν τη βίαιη φύση της σχέσης και στον χαρακτηρισμό της ζωής τους ως ανυπόφορη. Η άσκηση βίας, ως μέσο πίεσης, εκφοβισμού ή ως συνήθης τρόπος αλληλεπίδρασης συχνά από-ενοχοποιείται από τον θύτη, στο σημείο που δε συνειδητοποιεί το μη φυσιολογικό της συμπεριφοράς του και των επιπτώσεών της. Αυτό καθώς είναι πιθανόν και ο ίδιος να υπήρξε θύμα ή μάρτυρας, δέκτης συναισθηματικής και σωματικής βίας στο στενό του περιβάλλον ως παιδί, οπότε η από-ενοχοποίηση της αχαρακτήριστης αυτής συμπεριφοράς ξεκίνησε από τότε. Μοιραία λοιπόν,  το αλλοτινό θύμα θα μάθει να επαναλαμβάνει τη βία και στην ώριμη ζωή του. Τα ίδια αυτά όρια είναι δυσδιάκριτα όχι μόνον από την πλευρά του θύτη και από την πλευρά του θύματος. Λόγω της συνδρομής διαφόρων παραγόντων, χαμηλής αυτοεκτίμησης ή συναισθηματικής προσκόλλησης, το θύμα συχνά ηθικοποιεί τη βίαιη  συμπεριφορά την οποία δέχεται.

Δεν αποκλείονται και οι περιπτώσεις όπου ακόμη και το θύμα αποδέχεται τις «αιτιολογήσεις» που μηχανεύεται ο θύτης. Ξανά εδώ θα τονιστεί η αναγκαιότητα της συνδρομής του επαγγελματία ψυχικής υγείας: Το θύμα ίσως να συντηρεί κάποια ενδόμυχη ανάγκη για σταθερότητα της σχέσης, έστω και προβληματικής.

Αν επιχειρήσουμε την περιγραφή των χαρακτηριστικών του θύματος, διαπιστώνουμε ότι πρόκειται για ανθρώπους οι οποίοι εμφανίζουν

• Χαμηλή αυτοεκτίμηση
• Παθητική συμπεριφορά καθώς υπομένουν τον εξευτελισμό και την προσβολή
• Ενοχικό συναίσθημα και άρνηση του θυμού που αισθάνονται από την κακοποίηση
• Φόβο, ανασφάλεια, αίσθημα του αβοήθητου και αναξιότητας. Κυρίως αισθάνονται αδύναμοι να τα καταφέρουν χωρίς την παρουσία του θύτη στη ζωή τους.

Η συνδρομή του θύματος είναι αναγκαία συνθήκη για τη διαιώνιση του κύκλου της ενδοοικογενειακής βίας. Η ψυχοσύνθεση και η αυτοεικόνα των ανθρώπων που εμπλέκονται σε μία κακοποιητική σχέση είναι ιδιαίτερα διαστρεβλωμένη. Είναι μία κατάσταση ιδιαίτερα περίπλοκη και είναι αναγκαίο ένα δίκτυο υποστήριξης προκειμένω να απεμπλακούν από το περιβάλλον. Από την πλευρά του θύματος υπάρχει συναισθηματική εμπλοκή, αίσθημα παγίδευσης, εξάρτηση ψυχολογική ή και υλική, λόγω χρόνιας οικονομικής εκμετάλλευσης, απομόνωσης ή απαγόρευσης της άσκησης κάποιου επαγγέλματος. Οι γυναίκες θύματα φοβούνται να ταρακουνήσουν την υπάρχουσα κατάσταση, αισθανόμενες ότι δεν θα τις πιστέψουν και δεν θα τις στηρίξουν. Δικαιολογημένα ακόμη, αρκετές εξ αυτών φοβούνται ή βρίσκονται σε απορία σχετικά με τη ζωή τους στο εξής. Για τον σκοπό αυτό έχουν ιδρυθεί και εργάζονται κοινωνικές οργανώσεις, με μία από τις αρχαιότερες την κοινωνική οργάνωση «ΑΓΑΠΗ». Αυτές οι δομές μεριμνούν για την απομάκρυνση των θυμάτων και των παιδιών τους από το κακοποιητικό περιβάλλον, και την παλιννόστηση τους σε ένα νέο υγιές περιβάλλον.

Χαρακτηριστικά της Συμπεριφοράς του Θύτη

Είναι εξαιρετικά σπάνιο ο άνθρωπος που χρησιμοποιεί το μέσον της βίας στα μέλη της οικογένειάς του να παραδεχθεί τη συμπεριφορά του αναλαμβάνοντας την αντίστοιχη ευθύνη. Η αιτιολογία για αυτό χρειάζεται εξατομικευμένη δουλειά με κάποιον επαγγελματία ψυχικής υγείας. Ο θύτης δεν αποδέχεται το αχαρακτήριστο της πράξης του: μπορεί να πρόκειται για άτομο να ναρκισσιστική διαταραχή της προσωπικότητας, ίσως πρόκειται για έναν άνθρωπο που ανατράφηκε ο ίδιος σε βίαιο περιβάλλον, μπορεί και τίποτε από αυτά. Συνηθέστερη τακτική των θυτών σε σχέση με την κακοποιητική τους συμπεριφορά είναι η συνδρομή ενός εξωτερικού παράγοντα, η πρόκληση από μέρους του θύματος με τη συμπεριφορά του, ή οτιδήποτε άλλο. Κανόνα αποτελεί επίσης η απόκρυψη της αλήθειας και η απαρίθμηση των γεγονότων ως συνέβησαν.

Το φαινόμενος της ενδοοικογενειακής βίας δεν αφορά αποκλειστικά τις γυναίκες. Αφορά ενδεχομένως κάθε μέλος της οικογένειας, συμπεριλαμβανομένων των παιδιών και των ηλικιωμένων.

Σκιαγραφώντας αδρά τα χαρακτηριστικά του θύτη, δεν αποκλείεται να πρόκειται για άνθρωπο υπεράνω υποψίας που δεν παρουσιάζει κατά τα άλλα (έντονα ή συστηματικά) σημάδια βίας εκτός του σπιτιού.

• Εμφανίζουν χαμηλή αυτοεκτίμηση
• Είναι άτομα αυταρχικά, προσπαθούν ν’ αποδείξουν ότι αξίζουν
• Έχουν κτητική συμπεριφορά
• Διακατέχονται από αισθήματα παθολογικής ζήλιας
• Ενδέχεται να εμφανίζουν διαταραχές της προσωπικότητας

Με μία τολμηρή γενίκευση φαίνεται ότι διαμορφώνονται δύο κατηγορίες των θυτών: από τη μία είναι εκείνοι οι οποίοι είναι σε θέση να αναγνωρίζουν τις πράξεις τους, λυπούνται και μετανοούν για τη βίαιη συμπεριφορά τους. Από την άλλη υπάρχουν οι θύτες οι οποίοι παραμένουν σε άρνηση, δεν παραδέχονται ότι η συμπεριφορά τους υπήρξε βίαιη, δεν εκτιμούν τον αντίκτυπο της συμπεριφοράς τους στον θύτη και τα λοιπά μέλη της οικογένειας. Είναι εκείνοι που δικαιολογούν τον εαυτό τους προβάλλοντας άλλους, εξωγενείς παράγοντες όπως τα οικονομικά προβλήματα, το αλκοόλ, την προκλητική συμπεριφορά του θύματος.

Συμπέρασμα

Οι μακροχρόνιες επιπτώσεις της παθογένειας της ενδοοικογενειακής βίας είναι σοβαρές και ο αντίκτυπος τους διατρέχει κάθε τομέα της ζωής του θύματος. Σωματικά συντρέχει ο κίνδυνος των τραυματισμών, της πρόκλησης σωματικής βλάβης. Η μακροχρόνια ψυχολογική τρομοκρατία και η καταπίεση, από την άλλη δεν απέχει πολύ από τη σωματοποίηση των ψυχικών προβλημάτων του θύματος, με προεξάρχουσα την εκδήλωση της κατάθλιψης και αυτοκτονικής τάσης.  Συχνά τα θύματα της βίας βασανίζονται από το άγχος και τον πανικό στο σημείο της δημιουργίας αγχώδους διαταραχής. Συχνή είναι η διαταραχή του μετατραυματικού στρες, η οποία χαρακτηρίζεται από τη διαρκή αναδρομή και αναβίωση των βίαιων σκηνών του παρελθόντος. Στα θύματα παρατηρούνται διαταραχές του ύπνου, εφιάλτες και διαταραχές στην πρόσληψη τροφής. Όλα τα παραπάνω συμπτώματα εξασθενίζουν συν τω χρόνω, τη λειτουργικότητα των θυμάτων και την απόδοσή τους στους ρόλους και τα καθήκοντά τους, οδηγώντας τα σε σταδιακή απομόνωση.

Δεν υφίσταται ηθικό δίλημμα σχετικά με την αναγκαιότητα για απεμπλοκή από κάθε είδους σχέση που θέτει σε κίνδυνο την ψυχική ισορροπία και τη σωματική ακεραιότητα του κάθε ανθρώπου.

Συντάκτης: Saky Koulibaly,

Influence:

Αρθρογράφος του flowmagazine.gr.