Δυστοπία, η κοινωνία σε κρίση (Μέρος Γ΄)
Στο πλαίσιο του άρθρου «Δυστοπία, η κοινωνία σε κρίση» ολοκληρώνουμε επί του παρόντος την αναφορά μας γενικά σε κάποια κοινά στοιχεία που έχουν οι τόποι στους οποίους αναφερόμαστε, και επιπλέον θα κάνουμε ιδιαίτερη αναφορά σε κάποια συγκεκριμένα έργα που έχουν αφήσει τη σφραγίδα τους και έχουν θέσει τις βάσεις στον τομέα. Η παρουσίαση δεν μπορεί να μην ξεκινήσει από τη λογοτεχνία, και θα καταλήξει στον κινηματογράφο. Η λογοτεχνία άλλωστε από νωρίς έθεσε τις βάσεις του ουτοπικού και του δυστοπικού κόσμου.
Ο χώρος του διαδικτύου είναι ένα λαμπρό σκηνικό για τη δυστοπική κοινωνία. Άνθρωποι αγκιστρωμένοι στην τεχνητή πραγματικότητα, δέσμιοι του κυβερνοχώρου, κλεισμένοι σε μια «ηλεκτρονική μπουκάλα» και αποξενωμένοι και από τον ίδιο τους τον εαυτό. Η πιο χαρακτηριστική απεικόνιση αυτών των κοινωνιών γίνεται στο Νευρομάντη του Γκίμπσον. Ουσιαστικά με αυτό του το βιβλίο δημιουργεί ένα ολόκληρο λογοτεχνικό κίνημα, το κυβερνοπάνκ, το οποίο αποκαλύπτει στον σύγχρονο άνθρωπο τις δυνατότητες αλλά και τις φοβίες που παράγει ο κυβερνοχώρος.
Όταν το κράτος λειτουργεί αυταρχικά, οι πολίτες του μπορούν να βρεθούν μπλεγμένοι στα γρανάζια της δικαιοσύνης και να καταλήξουν δέσμιοι ενός άδικου συστήματος απονομής της. Αυτή η εικόνα είναι διαχρονική και θεμέλιος λίθος σε αρκετά κράτη κατά διαστήματα. Εκτός από την πρακτική εφαρμογή της ήδη, αυτή η τακτική ακολουθείται σε πολλές λογοτεχνικές δυστοπίες. Η πιο γνωστή απεικόνιση είναι στη Δίκη του Κάφκα, όπου ένας τραπεζικός υπάλληλος, συλλαμβάνεται και τελικά εκτελείται, χωρίς να μάθει ποτέ την παρανομία που διέπραξε.
Τελειώνοντας την αναφορά στη λογοτεχνία δεν πρέπει να αφήσουμε εκτός της παρουσίασής μας την ίδια την τεχνολογία. Σε πολλές περιπτώσεις η εξέλιξή της έχει προκαλέσει το ζωηρό ενδιαφέρον πολλών συγγραφέων. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι το Do Androids Dream of Electric Sheep, στο οποίο τα ρομπότ έχουν εξελιχθεί τόσο πολύ που έχουν εξισωθεί ή και ξεπεράσει τον άνθρωπο. Αυτό το βιβλίο είναι πολύ ιδιαίτερο γιατί στον πυρήνα του τοποθετεί τα ρομπότ. Ουσιαστικά, ο άνθρωπος δημιουργεί ένα δυστοπικό περιβάλλον για τα ρομπότ, τα οποία τελούν συνεχώς υπό διωγμό. Με αφορμή αυτό το βιβλίο, θα περάσουμε στο σύμπαν του κινηματογράφου, για να μεταφέρουμε τις πιο όμορφες αλλά συνάμα και πιο σκοτεινές εικόνες της δυστοπίας που έχουν παρουσιαστεί στο πανί.
Το παραπάνω βιβλίο είναι η πηγή έμπνευσης μιας από τις πιο διάσημες ταινίες, η οποία ίσως είναι η κορυφαία δυστοπία της έβδομης τέχνης. Το Blade Runners είναι η κινηματογραφική μεταφορά του βιβλίου του Φιλιπ Ντικ. Τα ρομπότ βρίσκονται υπό διωγμό. Ουσιαστικά έχουν εξελιχθεί τόσο πολύ, που έχουν γίνει ίσα με τον άνθρωπο. Άρα πρόκειται για μια γενοκτονία. Ο άνθρωπος βρίσκεται αντιμέτωπος με έναν κόσμο που δημιούργησε ο ίδιος και τον οποίο δεν θέλει πλέον. Κυνηγά να καταστρέψει τα δημιουργήματά του γιατί φοβάται ότι θα τον ξεπεράσουν και θα κυριαρχήσουν πάνω του. Γίνεται σκληρός με πλάσματα που έχουν και αυτά πλέον συναισθήματα καίτοι συνθετικά τεχνολογικά δημιουργήματα. Έτσι θα χαθούν τα πάντα που έχουν ζήσει αυτά τα πλάσματα, όπως ένα δάκρυ χάνεται στη βροχή.
Η πρώτη κινηματογραφική απεικόνιση μιας κοινωνίας σκληρής, με κοινωνικές και οικονομικές διαφορές, που η οικονομική ελίτ εκμεταλλεύεται και κατασπαράσσει το κατώτερο πλήθος είναι η Μητρόπολις. Εκεί το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού ζει και δουλεύει μηχανικά. Οι πλούσιοι ζουν μέσα στην άνεση και τον πλούτο, ξεζουμίζοντας όλους τους υπόλοιπους. Ενώ οι πλούσιοι μένουν σε πανύψηλα κτήρια, οι εργάτες ζουν στα έγκατα της Γης, μέσα σε λαγούμια, στοιβαγμένοι ο ένας πάνω στον άλλο.
Όπως αναφέραμε και παραπάνω, το μεγαλύτερο μέρος των δυστοπικών ταινιών είναι μια μεταφορά κάποιου γνωστού δυστοπικού λογοτεχνικού έργου στον κινηματογράφο. Σε κάποιες από τις μεταφορές αυτές, το αποτέλεσμα ήταν κατώτερο από το αναμενόμενο, συγκρινόμενο με το βιβλίο – για παράδειγμα 1984, Hunger Games, The Running Man, Η Δίκη – σε κάποιες άλλες όμως, η κινηματογραφική απεικόνιση είναι εξίσου δυνατή, και σε κάποιες περιπτώσεις ακόμα και ανώτερη από το βιβλίο.
Άξια αναφοράς είναι τρία φιλμ, τα οποία μαζί με το Blade Runners, είναι οι κορυφαίες μεταφορές στην έβδομη τέχνη, δυστοπικών βιβλίων. Το Φαρενάιτ 451, το The children of Men και το Clockwork Orange είναι οι ταινίες που έχουν μείνει στη μνήμη των απανταχού σινεφίλ και όχι μόνο θεατών. Η πρώτη μας μεταφέρει την αγωνία του κόσμου που πορεύεται χωρίς τέχνη, χωρίς φαντασία, μέσα σε ασφυκτικά κρατικά πλαίσια, διανθισμένη με τη φιλοσοφική ματιά του γαλλικού νέου κύματος στην έβδομη τέχνη, και το δημιουργικό οίστρο ενός, ίσως του κορυφαίου, αντιπροσώπου του, του Φρανσουά Τριφό. Η δεύτερη μας μετέδωσε με ρεαλιστικό, βίαιο και φιλοσοφικό τρόπο την εικόνα του βιβλίου για έναν κόσμο που αργοσβήνει. Για το μαραζωμένο ανθρώπινο είδος, που δεν μπορεί να αναπαραχθεί, και που σιγά σιγά οδεύει προς την εξαφάνιση του. Στο τέλος της ταινίας, ο θεατής έχει έναν κόμπο στον λαιμό και ένα κάψιμο στο στομάχι από την πραγματικότητα της ταινίας, η οποία δεν απέχει και πολύ από την δική του. Στο Clockwork Orange, ο μεγάλος μάγος της έβδομης τέχνης Στάνλεϋ Κιούμπρικ παίρνει ένα βιβλίο που θεωρείται κλασικό στο αντικείμενο του και δημιουργεί μία από τις κορυφαίες ταινίες, ανεξαρτήτως εποχής και είδους. Το πόνημα του Κιούμπρικ δεν είναι μια ταινία επιστημονικής φαντασίας. Δεν είναι μια ταινία φυλακών. Δεν είναι ένα οδοιπορικό ενός χαρακτήρα από την επιτυχία στην καταστροφή. Δεν είναι μια κοινωνική ταινία που σχολιάζει την παρακμή της σύγχρονης εποχής της. Είναι όλα αυτά μαζί, αρμονικά συνδεδεμένα μεταξύ τους, όπως μόνο ο Κιούμπρικ θα μπορούσε να πλάσει και να συνταιριάξει.
Ο κινηματογράφος έχει τη δυνατότητα με τα κατάλληλα εργαλεία να μεταφέρει μηνύματα μέσα από κατά βάση διασκεδαστικές ταινίες. Ορισμένες δυστοπικές απεικονίσεις έχουν παρουσιαστεί μέσα από κωμικές και αλληγορικές ταινίες. Τρανταχτά παραδείγματα είναι ο Σαρλό στους Μοντέρνους Καιρούς, η πρώτη και τελευταία φορά που ακούγεται η φωνή του στο σινεμά, μπλεγμένος στα γρανάζια των μηχανών. Ο Τσάπλιν κάνει ευθεία κριτική στη νέα τεχνολογία, με τη δημιουργία άλλης μιας διαχρονικής ταινίας. Ουσιαστικά το κύκνειο άσμα των βωβών ταινιών του αποτελεί την πιο φρέσκια, διασκεδαστική και κωμική ματιά σε ένα κόσμο που αυτοματοποιείται και χαλιναγωγείται από την τεχνολογία. Στο Brazil παρακολουθούμε μια αλληγορική αποτύπωση της νέας κοινωνίας. Σε ένα χαοτικό γραφειοκρατικό αστικό περιβάλλον, με υποβαθμισμένες κατοικίες, και οικονομία που δεν αφήνει την ιδιωτική πρωτοβουλία να ανθήσει, ο πρωταγωνιστής καταφέρνει μέσα από τα όνειρά του να ξεφεύγει από τον κόσμο του. Στο τέλος το μυαλό του παγιδεύεται στα όνειρά του, στα οποία ζει με τον μεγάλο του έρωτα μακριά από το αστικό περιβάλλον που τον περιβάλει.
Ο κινηματογράφος, πολλές φορές εμπνέεται όχι μόνο από ένα λογοτεχνικό έργο, αλλά από πολλά. Χαρακτηριστικές δημιουργίες, οι οποίες έχουν τις επιρροές τους σε διάφορες θεματικές είναι τα Οι 12 Πίθηκοι και Matrix. Στο μεν πρώτο η ανθρωπότητα έχει καταστραφεί από την ιατρική, και πιο συγκεκριμένα από κάποιους ενισχυμένους ιούς. Ο εναπομείναντας πληθυσμός μένει κάτω από τη Γη σε αποστειρωμένο περιβάλλον. Στο δεύτερο, οι μηχανές έχουν επιβληθεί πλήρως στον άνθρωπο και τον έχουν μετατρέψει σε μπαταρία, για να τον χρησιμοποιούν προς όφελός τους. Το Matrix είναι μια ιδιαίτερη ταινία, αφενός γιατί ανανέωσε τον ψηφιακό κινηματογράφο, και είναι ταινία αναφορά στον τομέα, και αφετέρου γιατί επηρεασμένη από βιβλία, όπως Ο Θαυμαστός Νέος Κόσμος, ο Νευρομάντης και το Do Androids Dream of Electric Sheep, δημιουργεί έναν κόσμο τόσο εφιαλτικό, αλλά και τόσο πραγματικό, που κάνει το θεατή να αναρωτιέται αν όντως ζει μέσα σε αυτόν.
Η φυσική καταστροφή και η περιβαντολλογική παγκόσμια κρίση έχει απασχολήσει πολλές φορές τους κινηματογραφιστές. Ταινίες όπως το 2012, το Υδάτινος Κόσμος και το The Day After Tomorrow είναι χαρακτηριστικά δυστοπικά περιβάλλοντα οικολογικών καταστροφών, δημιουργημένων από τον άνθρωπο. Πιο χαρακτηριστική, και ίσως μία από τις ευρηματικότερες, σειρές ταινιών που διαπραγματεύονται αυτές τις ανησυχίες είναι το Mad Max. Σε ένα κόσμο που έχει καταστραφεί, γεμάτος βία, χωρίς πόρους – ξηρασία, έλλειψη καυσίμων, φαρμάκων και μηδενική καλλιέργεια – οι άνθρωποι έχουν χάσει την υπόσταση τους, και έχουν μετατραπεί σε αρπακτικά και κυνηγούς, καυσίμων και τροφής.
Τελευταίο πεδίο με το οποίο έχει ασχοληθεί ο κινηματογράφος είναι το πεδίο της βιολογίας και της γενετικής. Ταινίες όπως το Gataca, δημιουργούν προβληματισμούς για το μέλλον της ανθρωπότητας. Το μέλλον μας, απαλλαγμένο από αρρώστιες, και με τέλειους βιολογικά οργανισμούς, δεν είναι μακριά. Οι κίνδυνοι μιας ομογενοποιημένης, στείρας και προκαθορισμένης κοινωνίας δεν είναι δυστοπικές επιφυλάξεις, αλλά ένα υλοποιήσιμο σενάριο.
Στους καιρούς που ζούμε, σε κοινωνίες διευρυμένες, με χώρες, λαούς και άτομα συνδεδεμένα με το internet, οι προβληματισμοί που παρουσιάζουν μεγάλοι δημιουργοί της τέχνης είναι θεμιτοί και αναγκαίοι. Στον ολοένα και πιο αλληλοεπιδρών κόσμο, που το διαφορετικό πολεμιέται από τα οργανωμένα κοινωνικοοικονομικά συστήματα, οι κοινωνίες μεταλλάσσονται σε δυστοπίες.
Το ερώτημα που απομένει μετά από όλα αυτά να απαντηθεί, δεν είναι αν κάποια από αυτές τις δυστοπίες που έχει απεικονίσει η τέχνη είναι υλοποιήσιμη, ούτε αν ζούμε ήδη σε μία τέτοια. Το μεγάλο ερώτημα είναι πόσο πρέπει να βαθύνει ακόμα η κρίση της κοινωνίας, ο ευτελισμός του ατόμου και η καταναλωτική ολοκλήρωση του μέσου ανθρώπου για να συνειδητοποιήσουμε ότι με ένα like, ένα νέο κινητό, λίγο παραπάνω προπαρασκευασμένο φαγητό και στόχο ζωής την επιβίωση οδηγούμαστε στη δυστοπία. Να αντιληφτούμε ότι η κοινωνία είναι σε κρίση.
